گفتگو با حجت الاسلام والمسلمین محمد هادی یعقوبنژاد (بخش اول)
فعالیت های پژوهشکده مدیریت اطلاعات و مدارک اسلامی
حجت الاسلام والمسلمین محمد هادی یعقوبنژاد ، سرپرست پژوهشکده مدیریت اطلاعات و مدارک اسلامی است؛ وی عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی و سطح چهار حوزه در رشته تخصصی تفسیر و علوم قرآن را داراست.
حجت الاسلام والمسلمین محمد هادی یعقوبنژاد ، سرپرست پژوهشکده مدیریت اطلاعات و مدارک اسلامی است؛ وی عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی و سطح چهار حوزه در رشته تخصصی تفسیر و علوم قرآن را داراست.
وی با همکاری دیگران آثار و تألیف بسیاری را در باب اصصلاح نامه نویسی و نمایه سازی ، کتاب های فقهی و اصولی و فلسفی و کلامی و علوم اسلامی تألیف کرده که جدیدترین و معروف ترین کار آنها نمایه نویسی آثار شهید مطهری بر پایه اصطلاح نامه است؛ و تولید فرهنگ موضوعات و چکیده آثار شهید مطهری است. از این رو برای اطلاع از فعالیت پژوهشکده مدیریت اطلاعات و مدارک اسلامی و همچنین اهمیت اصطلاح نویسی و نمایه نویسی گفت و گویی با ایشان تنظیم شده است که در سه بخش تقدیم می گردد:
گفتگو با حجت الاسلام والمسلمین محمد هادی یعقوبنژاد (بخش اول)
فعالیت های پژوهشکده مدیریت اطلاعات و مدارک اسلامی
لطفا درباره هدف و تاریخچه تأسیس پژوهشکده مدیریت اطلاعات و مدارک اسلامی توضیح بفرمایید.
در سال 1371 واحد اصطلاحنامه علوم اسلامی بر اساس تصویب شورای اطلاع رسانی آن وقت دفتر تبلیغات اسلامی تشکیل شد و بعد این واحد به مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی و در نهایت به پژوهشکده مدیریت اطلاعات و مدارک اسلامی تبدیل گردید.
در تاسیس پژوهشکده مدیریت اطلاعات و مدارک اسلامی نقش اصلی را داشتم و مسؤولیت این کار را برعهده گرفتم، نوع کار در این پژوهشکده فردی نیست و فعالیت ها با حضور و تلاش تیم های بزرگ انجام می شود؛
در این پژوهشکده درباره حوزه معرفتی علوم اسلامی بحث میشود؛ و در هر رشتهای ، علاوه بر اساتید معروف آن رشته، فضلایی از حوزه در این کارها برعهده دارند؛ مثلاً در اصطلاحنامه فلسفه آیتالله ممدوحی مشاور بوده است که خیلی هم سختگیر بود و مسئول گروه نیز حجت الاسلام والمسلمین خسرو پناه بود.
ازحدود سی سال قبل که این نوع فعالیت برای اولین بار در حوزه علمیه آغاز شد ؛ تیمهای مختلفی تلاش کرده و کار موثر و مفیدی انجام دادهاند؛ من هم به عنوان کسی که مدیریت این کار را به عهده داشتم یکی از مجموعه بشمار می آیم که البته بیشترین سهم را در طراحی اولیه داشته ام.
مرحوم آقای دکتر عباس حری از اساتید دانشگاه در قواعد و اصول اصطلاح نویسی به ما بسیار کمک کرد؛ این می تواند نمونه ای از اقدام های عملی در وحدت حوزه و دانشگاه باشد که در اینجا اتفاق افتاده است؛ یعنی حوزویان و دانشگاهیان کنار هم تحولی را در علوم انسانی و اسلامی رقم زدند.
بسیاری از دانشگاهیان دارای دین و علم خوبی هستند و اگر در کنار آنها، حوزویان هم قرار بگیرید و همدیگر را تکمیل کنند؛ تحول بزرگی در محتوای علوم انسانی اسلامی ایجاد خواهد شد.
فعالیت ها و گروه های علمی پژوهشکده مدیریت اطلاعات و مدارک اسلامی توضیح دهید.
این پژوهشکده از سه گروه تشکیل شده است؛ گروه نخست با عنوان «تدوین سازمانهای دانش» که یکی از پروژ ها در آن گروه بحث اصطلاحنامهها و فرهنگنامهها است؛ گروه دوم، «سازماندهی اطلاعات و مدارک»، که در آن نمایهسازی منابع اسلامی انجام میگیرد و گروه سوم گروه «اشاعه اطلاعات و دانش» که مأموریت این گروه، این است که کارهایی را که در آن دو گروه انجام میشود در یک بستر الکترونیکی بر خط ارائه و اشاعه و پخش و منتشر کند. قابل ذکر است تمام فرایند کارهای دو گروه دیگر در یک بستر منسجم و بهم پیوسته انجام می شود و کارهای پژوهشی تماماً الکترونیکی و برخط است.
پژوهشکده مدیریت اطلاعات و مدارک اسلامی چند کار اساسی دارد؛ یکی از این فعالیت ها اصطلاحنامه نویسی است.
اصطلاحنامهها به عنوان یک ابزار زیرساختی در مدیریت اطلاعات در طبقهبندی درون علمی و علمسنجی کاربرد دارد و در این پژوهشکده در تمام رشتههای حوزه علوم اسلامی و حوزه های مرتبط اصطلاحنامههایی تدوین شده است.
مؤسسه آموزشی – پژوهشی امام خمینی (ره) بعد از ما کارهایی درباره علوم عقلی وعرفان انجام داده است؛ از این رو هم چند نفر از پژوهشگران ما به همکاری و کمک آنها رفته اند؛ ولی با اصطلاحنامهها متعارف خیلی تطابق ندارد و در باره گفتوگویی مطرح است.
تاکنون در رشتههای اصلی علوم اسلامی اصطلاحنامهها تدوین شده؛ یعنی ویرایش اول آن ها انجام گرفته وآخرین آن فقه بوده است که در هشت جلد چاپ شده است.
بجز اصطلاحنامه های فلسفه اسلامی، علوم قرآنی،اصول فقه، علوم حدیث، منطق، کلام اسلامی؛که منتشر شده است؛ اصطلاحنامه های ادیان، حقوق، جزای عمومی، جزای اختصاصی، اصلاحنامه مسائل جدید کلامی نیز پایان یافته و در حال ویرایش و نشر است؛ اصطلاحنامه هنر اسلامی هم اخیراً در بخش معماری اسلامی به پایان رسیده است و در موضوع نقاشی و خط در دست پژوهش است.
به نظر شما چرا فرهنگ نامه نویسی ضرورت دارد؟
فرهنگنامهها یی که در این مجموعه انجام میشود با فرهنگ نامه های متعارف تفاوت دارد، چه این که فرهنگ نامههای علوم اسلامی مبتنی بر همان اصطلاحنامهها طراحی و تدوین می شوند.
در فرهنگنامهها و دانشنامهها یکی از مهمترین ابزارها مدخلیابی است؛ ما به این دلیل که توسط اصطلاح نامه ها مدخلها را در اختیار داریم، فرهنگنامه های مورد نظر را انجام می دهیم؛ در معارف اسلامی فرهنگهای مستند جامع وجود ندارد؛ مثلاً ممکن است نویسنده ای خودش رفته برای اصول فقه پانصد ششصد اصطلاح یا مدخل را پیدا کرده است و ذیل آنها مقاله هایی تدوین کرده و توضیحاتی داده است که البته کارهای مفیدی هم هستند؛ ؛ ولی این کار قاعدهمند نیست.
درحال ی که فرهنگنامه اصول فقه در این پژوهشکده تدوین شدکه کاری کاملا متفاوت و درنوع خودش جدید و بدون پیشینه است، شش هزار مدخل در این فرهنگنامه وجود دارد که حتی در کشورهای دیگر و کشورهای اسلامی هم مشابه این کار را ندارند؛ کاری را در کویت آقای دکتر قطب ثانو انجام داد؛ اصطلاحات اصولی را نگاشت که آن حدود 1600 مدخل دارد؛ ولی ما اینجا به لحاظ اینکه اصطلاحنامه اصول فقه را داشتیم، تمام اصطلاحات اصول فقه که مطرح است در اینجا توضیح داده و در ذیل اینها مقالات کوتاه نوشته شده است که حدودا سه هزار مدخل اصلی و بهمین مقدار ارجاعی دارد.
یکی از بزرگانی که از اساتید فقه هست و اصول فقه کار میکند، می گفت که من به موضوعی بر نمیخورم که شما در این فرهنگنامه طوری تعیین تکلیف نکرده باشید؛ یا برای آن مدخل آوردهاید و توضیح دادهاید، یا به جایی ارجاع دادهاید که من میفهمم چه کار کنم.
ما به این دلیل به سمت فرهنگنامهها روی آوردیم که چون فرهنگهای جامع و مستند و قاعدهمند در حوزه علوم اسلامی وجود نداشت و به تناسب اصطلاحنامههای حوزه های دانشی ، فرهنگنامههای آن هارا طراحی و تنظیم کردیم؛میدانید که فرهنگنامه اصول فقه تاکنون چهار بار چاپ شده است؛ الان چاپ پنجم نیز با آن در حال انتشار است که این اثر مرجع مهمی در اصول فقه است؛ اتفاقاً این فرهنگ نامه به صورت برنامههای تلفن همراه هم ارائه شده است.
بعد از آن فرهنگنامه علوم قرآنی منتشر شد که آن هم جزو کارهای خوب است، فرهنگنامه کلام اسلامی تهیه شده که در دو جلد در حال آماده سازی نهایی است؛ فرهنگنامه منطق هم کارپژوهش آن تمام شده است و امیدواریم که به نشر سپرده شود. به تناسب اصطلاحنامهها، فرهنگنامهها را هم ادامه میدهیم؛ این کار دوم پژوهشکده است. و سومین فعالیت این پژوهشکده نمایه منابع اسلامی است
لطفا فعالیت نمایهسازی بر اساس اصطلاحنامه ها را برای ما تبیین کنید.
کار سومی که در پژوهشکده مدیریت اطلاعات و مدارک اسلامی انجام میشود؛ نمایهسازی بر اساس اصطلاحنامه ها است.
نمایهسازی اصالتا و قاعدتاً کار ما فقط نیست؛ یعنی باید همه کسانی که نمایهسازی میکنند، از اصطلاحنامهها استفادهکنند؛ ما بیشتر در صدد هستیم که این الگو را پیاده کنیم تا مجموعههایی که میخواهند فعالیت های الکترونیکی منسجم و قاعده مند انجام دهند از این مدل با استفاده از ابزار استاندارد اصظلاح نامه بهره گیرند و از این الگو استفاده کنند.
البته الان هم مؤسساتی با ما همکاری میکنند و به نوعی به این سمت رفتهاند، منتها تا زمانی که این فرهنگ جا بیافتد احتمالاً یک زمان طولانی را از ما خواهد گرفت.
در حال حاضر، نمایهسازی بیش از دویست منبع اصلی و هسته اصول فقه انجام و نیز نرمافزار آن در پایگاه تخصصی اصول فقه ارائه شده است؛ یعنی شما آنجا اصطلاحات اصول را در نظامی الفبایی میبینید؛ توضیحات مفاهیم اصطلاحات را مشاهده می کنید؛ و میتوانید نمایهها را ببینید و از نمایهها به اصل متن منابع برسید و ان ها را هم ببینید؛ تماما ورود و خروج اطلاعات با انسجام در اختیار مخاطبان قرار میگیرد.
همچنین دویست منبع اصلی و هسته از منابع علوم قرآنی را نمایهسازی کردهایم و نرم افزار آن در پایگاه تخصصی علوم قرآنی ارائه شده است؛ در کنار این دو پایگاه، نمایه سازی آثار مخصوص مرحوم آیتالله معرفت را با عنوان التمهید با هماهنگی مؤسسه التمهید انجام شده است.
نمایه منابع اصلی کلام اسلامی را نیز انجام دادهایم و در اخلاق اسلامی هم محققان ما مشغول اند؛ همچنین نمایه بعضی از آثار بزرگان مانند امام موسی صدر انجام شده است که البته خود مؤسسه امام موسی صدر از ما خواستند که این کار را انجام دهیم؛ که بر منطق اصطلاحنامه آثار امام موسی صدر نمایه و منتشر شده است.
امام موسی صدر شخصیت ناشناخته و بزرگی است و وقتی سرگذشت و آثار علمی و مراودات ویژه او با فرق و اقوام مختلف را برسی کنیم و زندگی امام موسی صدر را مطالعه کنیم متوجه میشویم که چرا دشمن ایشان را ربود و در نهایت سرنوشت حیات علمی و مادی ایشان در حاله ای از ابهامات مانده و مشخص نیست.
امام موسی صدر شخصیتی فوق العاده و نابغهای بوده است؛ آثار زیادی دارد که با همکاری مؤسسه امام موسی صدر، آن ها را نمایه کردیم.
همچنین با مؤسسه انقلاب اسلامی درباره آثار رهبر معظم انقلاب اسلامی همکاری داریم و نمایه آثار ایشان هم انجام شود.
اشاعه و ارائه اطلاعات چگونه صورت می گیرد؟
بخش دیگری که در پژوهشکده اهمیت فراوانی دارد اشاعه و ارائه اطلاعات است؛ چون فعالیت های که در پژوهشکده تدوین وآماده می شود، تماما به صورت ماشینی و الکترونیکی است و هیچ عملیات پژوهشی در این پژوهشکده دستی صورت نمی گیرد. از این رو ارائه و انتشار انها در جامعه علمی ضرورت دو چندانی دارد و ارائه اینها حتماً باید با ابزار جدید و با بهره گیری از تازه ترین روش های نوین مدیریت دانش شناسی باشد؛ چون هدف پژوهشکده سازماندهی اطلاعات و مدارک اسلامی با استفاده از ابزارهای مدرن است.
در گروه «اشاعه اطلاعات و دانش» تمامی کارهای مجموعه، مدیریت فنی و الکترونیکی شده؛ چون گفتم ما اصلاً کار دستی انجام نمیدهیم؛ وقتی میخواهد اصطلاحنامهها انجام شود، ابتدا باید متن کتابها به صورت الکترونیکی ارائه شود؛ اصطلاحنامه نویس ما متن الکترونیکی را میبیند و همانجا اصطلاح را از متن تشخیص میدهد، بخشی از متن را که به این اصطلاح ربط دارد، به صورت ماشینی به آن لینک میکند، کار اصولا ماشینی است؛ فرهنگنامههای ما هم روی سیستم انجام میشود، از این رو کاری که روی کاغذ بنویسیم نداریم؛ نمایههای ما هم چنین است.
تمام عملیات پژوهش ماشینی است که مدیریت و خروجی های آن هم در اختیار گروه اشاعه اطلاعات و دانش قرار دارد و اینها را در قالب های مختلفی طراحی و ارایه می کنند مانند: سایت، پکهای خاص، سی دی و یا تحت وب.
یکی از کارهای مهم این گروه؛ پایگاه مدیریت اطلاعات و مدارک اسلامی در محیط وب است که عملا تمام فعالیت های پیش گفته و همه کارهای پژوهشی و مدیریت اطلاعات و دانش این پژوهشکده در همین پایگاه بارگذاری شده است. فرض کنید، اصطلاحی به نام «قیاس در اصول فقه» را جستجو می کنید و بلوک و اژه و اطلاعات خاص آن را میبینید، در آنجا درخت اصطلاح قیاس را به صورت یک نظامواره و گراف نشان میدهد که ارتباطات این موضوع با موضوعات دیگر در اصول فقه در یک نگاه جامع و کلی نشان داده می شود؛ بعد میتوانید از گرافی که هست به نمایهها و بحث های مرتبط دیگر برسید و آن ها را با منطقی نظام مند مشاهده کنید، یعنی روی این اصطلاح کلیک کنید و نمایههای آن موضوع را ببینید و بعد از همان جایی که نمایهها و خلاصه مطالب را دیدید، میتوانید هر کدام را که انتخاب کردید را به صورت موضوعی پیگیری نمایید.
ما در اینجا کار لفظی انجام نمیدهیم و کار کاملاً موضوعی و منطقی است؛ پایگاه مدیریت اطلاعات و مدارک اسلامی سامانه جامعی است که به عنوان یک ابزار برای مدیریت اطلاعات طراحی شده است و قابلیت این را دارد که شما هم می توانید متن را و هم میتوانید اطلاعات مولتی مدیایی را در آن قرار دهید، و صوت، تصویر و فیلمی که مناسب است و علاقه مند هستید اضافه کنید و این برنامه دارای انعطاف و قابل گسترش است؛ یعنی شما از راه دور هم به عنوان یک همکار میتوانید به ما کمک کنید و این محتوی را تقویت نموده و تکمیل نموده و یا گسترش دهید؛ البته با تعریف کاربری میتوانید وارد شوید و نقش علمی خود را ایفا نمایید.
برای کسانی که میخواهند اطلاعات وارد کنند و کمک علمی نمایند، باید کاربری در پایگاه برای آنها تعریف شود؛ هر پژوهشگری می تواند از این طریق و یا مکاتبه و یا ایمیل با ما در ارتباط باشد و همکار پژوهشی ما در این عرصه شود.
آنهایی که پیشنهاد دارند میتوانند پیشنهاد بدهند، مواردی را حاشیه بزنند، بگویند که کار شما در اینجا مورد قبول نیست، باید به این دلیل این اصلاحات را انجام دهید؛ یعنی یک اتوماسیون مترقی پیشرفته در حوزه مدیریت اطلاعات و مدارک اسلامی در اینجا طراحی و چند ویرایش آن انجام شده است؛ ویرایش جدید آن که هم در نمایشگاه فناوری اطلاعات در تهران توسط وزیر علوم رونمایی شد، نسخه جدید این نرمافزار بود که در آنجا شما یک سری امکانات جدید را دارید که میتوانید خودتان یک سری از اطلاعات مولتی مدیایی را ارسال کنید و اخیراً هم بحث فروش آن مطرح است که بعضی از مؤسسات آنجا مراجعه کرده بودند و خواستند که این را در اختیارشان بگذاریم که بخرند و خودشان هم بر این ملاک کار کنند.و این پایگاه درسال 2020 میلادی در مجمع جهانی WSISجامعه اطلاعات علمی به عنوان نامزد برنده جایزه معرفی شده است
ما عملاً یک سری از کارها را آماده کردهایم که دیگران از این بستر استفاده کنند؛ اصطلاحنامه آن را انجام دادهایم؛ برای اینکه اصطلاحات به عنوان سنگ بنای علوم درحوزه علوم اسلامی بدرستی شناخته شود و در بخش هایی مانند نمایه سازی و مدخل های فرهنگ نامه ای و دانش نامه ای بکار گرفته شود، فرهنگنامهها را آماده کردیم که معلوم شود که منظور ما از این اصطلاحات چیست وتا نمونه ای باشد برای تدوین کنندگان این نوع منابع مرجع و ارتباط این اصطلاحات را با متنها و منابع با استفاده از نمایهسازی ایجاد کردیم تا الگویی باشد برای موسساتی که به سازماندهی اطلاعات اسلامی می اندیشند و برای نمایه سازان دراین حوزه .
همچنین پایگاه مدیریت اطلاعات و مدارک اسلامی را به عنوان یک بستر الکترونیکی برای استفاده مخاطبان بارگذاری شده است، و این کار نیازمند فرهنگ سازی است؛ اما در این جهت با مؤسسات زیادی گفتوگو صورت گرفته و کارگاههای زیادی نیز تشکیل شده است، امیدواریم که بستر بهرهبرداری از این ابزار خوب در جامعه علمی ما به ویژه در جامعه حوزوی فراهم شود.
لازم به ذکر است که کار و فعالیت ما در خارج از حوزه بسیار شناختهشدهتر و معروفتر است تا در درون حوزه؛ الان پژزوهشکده را بیرون از حوزه خیلی خوب میشناسند؛ یعنی، در جاهایی که این نوع کار های علمی میکنند، اصطلاحنامه را که بگویید، اولین جایی که اشاره میکنند اینجاست.
مثلاً ما در اصطلاحنامه دفاعی که هیچ ربطی به ما ندارد، به عنوان ناظر و مشاور، همکار معرفی شدهایم؛ اصطلاحنامه پزشکی در دورههای اسلامی به سراغ ما آمدند؛ در اصطلاحنامه کودک که الان در ارشاد مجموعهای انجام میدهنداز مشاور ما بهره می گیرند و جای خوشبختی است که حوزه در یک کار کاملاً تخصصی ورود کرده و خوشبختانه الان به عنوان یک مجموعه شناخته شده در کشور مطرح شده است.
پایان بخش اول - ادامه دارد ...
منبع:
اخبار پژوهشکده مدیریت اطلاعات و مدارک اسلامی
اخبار پژوهشکده مدیریت اطلاعات و مدارک اسلامی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی, حجت الاسلام و المسلمین محمد هادی یعقوب نژاد
|