حجت الاسلام والمسلمین یوسفی مقدم:
تلاوت قرآن را با تدبر همراه کنیم
رمضان المبارک، بهار قرآن است. این باوری عمومی است که از گذشته تا کنون بین مسلمین وجود داشته است. باوری که موجب شده در ماه خدا، جلسات قرائت قرآن برپا شود و هر محله و کوی و برزنی رنگ و بوی قرآنی به خود بگیرد. اما تلاوت و قرائت آیات کلام الله برای رسیدن به سعادت دنیا و آخرت کافی است؟ عاقبت به خیر شدن و سعادت بشر، مهمترین هدفی است که خداوند در کلام خود برای ما ترسیم کرده است که قطعا با قرائت بدون تدبر و فهم کلام خدا حاصل نمی‌شود. حجت الاسلام یوسفی مقدم، درباره ضرورت تدبر در قرآن معتقد است؛ فهم کلام خدا آینده بشر را چه مسلمان باشد یا کافر به سعادت ختم می کند. حجت الاسلام و المسلمین محمدصادق یوسفی مقدم؛ رئیس پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، پژوهشگر و مدرس قرآن کریم در گفتگویی از اهمیت تدبر در قرآن برای ما و شما گفته است.
در باور عموم مردم رمضان المبارک، بهار قرآن است. برای بهره مندی از بهار معنوی، تلاوت قرآن کافی است؟
ماه مبارک رمضان را بهار قرآن کریم می دانیم زیرا در این ماه نزول دفعی قرآن بعد از 23 سال نزول تدریجی بر رسول الله(ص) صورت گرفت. در این ماه مسلمانان بیشترین زمان را به تلاوت قرآن اختصاص می دهند و تلاش می کنند تا در کنار روزه داری از برکات قرآن بی بهره نمانند. اما نکته ای که نباید از آن غافل شویم این است که تلاوت قرآن به معنایی که در عرف مردم رایج است، بسیار ارزشمند است. اما آنچه برای انسان ارزش و ثواب بیشتری دارد این است که انسان همزمان با تلاوت قرآن تدبر داشته و آیات را تفسیر کند؛ در آیات تعقل کند، از کلام خدا متذکر بشود و در آیات شریفه قرآن تفکر کند. این ثوابش بیشتر است. در قرآن برای فهم کلام الهی واژه های گوناگونی به کار رفته است. تدبر تنها واژه در این رابطه نیست؛ تفسیر، تفقه، تذکر، تعقل و تفکر نیز به کار رفته است. هر کدام معنای خاص و ویژه خود را دارند.
چه تفاوتی در این واژگان قرآنی وجود دارد؟
در قرآن و روایات به مسئله «تدبر» اشاره شده است و ما در ماه مبارک رمضان مأمور به تدبر در قرآن هستیم. یعنی در عاقبت کارها تفکر کنیم. واژه دیگری که باید در آن تأمل کرد، «تدبیر» است. تدبیر همان معنای تدبر را دارد، یعنی آنچه شما در تدبر دریافت کردید، بپذیرید. به عبارتی، اقدامی حکیمانه بر اساس فهم مدبرانه است. از منظر قرآن کریم ما مأمور به تدبر در قرآن، آسمان، زمین و زندگی خود هستیم. در تدبر دو ویژگی اساسی نهفته است: ویژگی اول این که انسان معانی قرآن را فهم و درک می کند تا بداند که عاقبت انسان به چه ختم می شود. بشارت و هشدارهای کلام خدا را درک کند. تدبر مراتبی دارد و هر کسی به گونه ای تدبر می کند. هیچ کس از تدبر در قرآن کریم محروم نیست. از کسی که عامی است و درس نخوانده و فقط در ترجمه قرآن می تواند سراغ قرآن کریم برود، تا کسی که عالیترین مراتب فلسفی را طی کرده، همه اینها در قرآن تدبر می کنند، ولی هر کدام به گونه ای از قرآن برداشت خواهند کرد و از تدبر خود به نتایجی خواهند رسید.
تعقل در قرآن به معنای استدلال است. وقتی می خواهیم خوب و بد چیزی را تشخیص بدهیم، خیر و شر را تفکیک کنیم، از تعقل استفاده می کنیم. اینکه انسان باید چه کار کند، چه مسیری را باید انتخاب کند، چه راهی را برود، در مسأله «تعقل» می گنجد. انسان از مجرای تصورات و تصدیقات به برهان و از معلومات پیشین به معلومات جدیدی دست پیدا می کند. در حقیقت در تعقل، کشف مجهولات عمیق و پیچیده به انسان دست میدهد.
«تفقه» درقرآن اینگونه است که ما تفکر و تعقل را با ایمان به آیات قرآن همراه می کنیم تا به درک حقیقت و یقین دست یابیم.
«تذکر» هم به معنای این است که انسان برای خود نیروی حفاظتی به وجود بیاورد و با تذکر از خود حفاظت کند. از این حیث، آیات قرآن کریم «ذکر» است و به ما متذکر می شود که عاقبت خطا و گناه عذاب است و یا باید از نعمتهای الهی مراقبت کنیم. این تذکر ایمان و باور انسان را تقویت می کند. امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) می فرماید: یاد خدا ابزار طرد شیطان است... یعنی با ذکر خدا شیطان را از خودت دور میکنی.
در حقیقت می توان گفت تفکر، تعقل، تفقه و تدبر ابزاری برای صیانت از ایمان و تذکر هستند.
مقوله بعدی «تفسیر» است. در تفسیر تمام تلاش مفسر برای کشف معانی آیات قرآن کریم است. گاهی انسان با تفسیر به مقاصد آیات قرآن کریم هم دست پیدا می کند. اما بحث عاقبت اندیشی، عبرت گرفتن برای اینکه انسان عاقبت خودش را مصونیت ببخشد در بحث تفسیر وجود ندارد. در بحث تفسیر، تمام تلاش این است که با معانی قرآن کریم آشنا بشویم، حتی با ترجمه قرآن کریم. بین تدبر و تفسیر تفاوتی وجود دارد. همانگونه که بیان شد، تدبر برای همه مردم در هر سطحی است اما تفسیر امری تخصصی است. کسی که ترجمه قرآن را میفهمد باید باسواد باشد، کسی که قرآن را تفسیر می کند تدبر و ترجمه قرآن را درک میکند و بر مبانی آن آگاه است. هدف مفسر، تدبر با هدف آیات کتاب خداست. بنابراین تدبر یک ویژگی برای انسان است که در تمام این مراتب ممکن است برای انسان شکل بگیرد. «تدبر» به آینده توجه دارد. فهم همراه با توجه به عاقبت و آینده نگری، این معنای تدبر است. حال ما یک نگاه به تدبر در قرآن و روایات خواهیم داشت.
در قرآن کریم در آیه۸۲ سوره مبارکه نساء، می فرماید: أَفَلاَ يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَلَوْ كَانَ مِنْ عِنْدِ غَيْرِ اللهِ لَوَجَدُوا فِيهِ اخْتِلاَفًا كَثِيرًا؛ آیا در قرآن تدبر نمی کنید؟ اگر قرآن از جانب غیر خداوند بود، در آن اختلاف زیادی می دیدید. این آیه از چند جهت مورد بررسی و توجه است. اول این که خداوند متعال در ابتدا با عبارت « أَفَلاَ يَتَدَبَّرُونَ» ما را تشویق می کند که حرکت کنیم و برای تدبر در قرآن تلاش کنیم. بهترین حاصل تدبر در قرآن این است که متوجه می شویم در آیات کلام الله تناقضی وجود ندارد. بلکه هدف مهمی در آن نهفته است که تمام آیات شریفه قرآن این هدف را تعقیب می کنند و برای رسیدن به آن هدف انسان را تشویق به تدبر می کنند. به همین دلیل قرآن همه ما را به تدبر دعوت می کند. این دعوت به مؤمنین اختصاص ندارد بلکه شامل مشرکین و کفار نیز می شود تا با تدبر در آیات قرآن به هدف گذاری خداوند برای سعادت انسان برسند. تدبر در قرآن یک دعوت عمومی برای بشر است. این جاذبه قرآن است که آیات آن، یکدیگر را دفع نمی کنند بلکه مکمل همدیگر هستند و به واسطه این ویژگی، همه را به خود فرا میخواند.
قرآن در ادامه می فرماید: لَوْ كَانَ مِنْ عِنْدِ غَيْرِ اللهِ لَوَجَدُوا فِيهِ اخْتِلاَفًا كَثِيرًا؛ ما در قرآن کریم ویژگی مهمی می بینیم و آن پیوستگی و ِير َكث علاقمندی در آیات قرآن است و این برای آن است که از جایی والا و از ناحیه خدا به ما رسیده است. اگر از جانب غیر خداوند بود این به هم پیوستگی و علاقمندی در مفاهیم قرآن کریم وجود نداشت و اختلاقات خود را نشان می داد. انسانها هرچه اندیشه قوی و والایی هم داشته باشند، وقتی کتابی بنویسند ممکن است در متن آن تعارضی به وجود بیاید، در حالی که قرآن کریم از این مسئله منزه است.
خداوند متعال در آیه 29 سوره ص میفرماید: كِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ إِلَيْكَ مُبَارَكٌ لِيَدَّبَّرُوا آيَاتِهِ وَلِيَتَذَكَّرَ أُولُوا الأَلْبَابِ؛ این کتابی که ما بر تو نازل کرده ایم، کتاب مبارکی است تا در آیاتش تدبر کنید... کسانی در قرآن تدبر می کنند که صاحب خرد و عقل باشند. نحوه بیان قرآن اینگونه است که «کتاب» به صورت نکره و به جهت تعظیم آمده و به عظمت قرآن اشاره دارد. کلمه مبارک به معنای آن چیزی است که خیر و نفعش مستمر بوده و همواره جریان داشته باشد. از این رو قرآن، کتاب مبارک است و برای همیشه و همه بشریت جریان دارد. تمام جوامع در همه عصرها و نسلها می توانند از قرآن کریم بهره مند شوند.
سپس می فرماید: لِيَدَّبَّرُوا آيَاتِهِ؛ تا در آیات قرآن تدبر کنید. یعنی عاقبت اندیشی کرده و ببینید چگونه می توانید آینده خود را تضمین و تأمین کنید. چگونه سعادت خود را به دست بیاورید. در ادامه نیز تذکر و تعقل بیان شده تا ابزاری برای تدبر باشند. نتیجه تدبر در قرآن این است که از دین، ایمان و سرمایه الهی ما صیانت می شود. موجب هدایت جامعه بشری می شود. کسی که ایمان ندارد با تدبر در آیات قرآن کریم به سوی خدا هدایت می ِ شود. با هر تدبر انسان، ایمان و هدایت او قوت بیشتری پیدا می کند. در آیه 68 سوره مؤمنون خداوند بار دیگر مسئله ضرورت تدبر در قرآن را متذکر می شود: آیا در قرآن تدبر نمی کنند... ترجمه، تفسیر، تفقه و تعقل در قرآن می تواند بسترهای تدبر باشد تا به فهم و درک بهتری از کلام خدا دست یابیم.
در ماه رمضان که فرصت تلاوت و تدبر در قرآن برای مؤمنین روزه دار بیشتر از قبل فراهم می شود، چه کنیم که آثار تلاوت و تدبر در قرآن بعد از ماه مبارک تداوم داشته باشد؟
من تصور میکنم که اگر ما به همین مفهوم تدبر توجه کنیم بهره خود را در ماه مبارک رمضان برده ایم. منشوری که باید از قرائت قرآن در ماه مبارک رمضان به دست آورده باشیم بهترین بهره ما از کلام خداست. باید آیات خدا را بفمهیم و تاثیر آن را در عاقبت، متوجه شویم.
باید ببینیم کلام الله ما را به چه چیزی توجه می دهد؟ آیا عاقبت من را به گونه ای ترسیم می کند که خیر است یا به گونه ای ترسیم می کند که شر می شود؟ من با شناختی که از خودم دارم با این فهم می توانم عاقبتم را ترسیم کنم. از این آیات آینده بینی داشته باشم. تدبر در قرآن باید برای ِ مخاطب تذکر، همراه با تقویت ایمان باشد تا بتواند نواقص رفتاری خود را اصلاح کند و از غضب الهی در امان بماند. اگر انسان در ماه مبارک رمضان اینگونه قرآن را مطالعه کند بسیار ارزشمند و اثرگذار است.
یعنی تأثیر تربیتی بیشتری دارد...
بله، جنبه و آثار تربیتی فراوانی دارد. لذا ما میبینیم که پیامبر اعظم (ص) فرمود: ألا لا خَيرَ في قِراءةٍ ليسَ فيها تَدَبُّرٌ ، ألا لا خَيرَ في عِبادَةٍ ليسَ فيها تَفَقُّهٌ؛ خیر در قرائتی نیست که در آن تدبر نباشد. این به معنای نفی ثواب نیست، خود قرائت ثواب دارد اما اینجا حضرت بیشتر می خواهد ما را تشویق به تدبر در قرآن کند. در بیانی از امام صادق(ع) در قالب دعا می فرماید: ... پروردگارا قرائت مرا قرائتی قرار نده که در آن تدبر نباشد. البته وقتی فردی قرآن را قرائت می کند از ثواب آن بهره می برد اما زمانی که با تدبر همراه شود، از ابعاد تربیتی و معنوی بیشتری بهره مند می شــویم. کمال و رشد معنوی در تدبر مفاهیم کلام خدا نهفته است. سعادت و کمال جویی، عاقبت اندیشی و آینده نگری مهمترین دستاوردهای تربیتی فهم کلام خداست.
منبع:
ماهنامه خیمیه سال ششم فروردین 1402 شماره 153
اخبار پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن, جت الاسلام والمسلمین محمدصادق یوسفی مقدم, ماهنامه خیمه
|