منطق پاسخ‌دهی قرآن: ساخت و اجرای مدل تحلیل داده‌ها، فرضیه‌سازی و
نظریه‌پردازی درباره روش‌شناسی قرآن‌کریم
بهمنی، سعید؛ منطق پاسخ‌دهی قرآن: ساخت و اجرای مدل تحلیل داده‌ها، فرضیه‌سازی و نظریه‌پردازی درباره روش‌شناسی قرآن‌کریم؛ تهیه‌کننده : مرکز فرهنگ و معارف قرآن؛ چاپ اول، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، زمستان 1394، 248 ص رقعی.
***
شاید بتوان گفت که همه پیامبران زمانی که رسالت الهی را بر عهده گرفتند، همزمان با مبارزۀ فیزیکی با معاندان و مسدودکنندگان راه حق، مبارزه فکری و یا به‌عبارتی دیگر جهادی فکری را نیز در پیش گرفتند و آن پاسخ‌دهی به شبهات مخالفان بود. جهاد فکری شاید از یک منظر مقدم بر پیکار در جبهه جنگ باشد. بر این اساس پیامبران الهی اهتمامی خاص به این مبارزه و جهاد فکر داشتند. آیین پیامبر خاتم نیز از همگان آغاز رسالت پیامبر اسلام با شبهات و سؤالات معاندان از یک‌سو، و پرسش‌های حقیقت‌جویان از سوی دیگر مواجه بوده است.
در باور نویسنده اثرحاضر، حجم پرسش‌ها، شبهات و اعتراض‌های معرفتی به اندازه‌ای است که گویی سراسر قرآن‌کریم در چالش با شبهه‌گران و مهاجمان نظری است و گویا آخرین کتاب آسمانی بیش از هرچیز به مشکلات نظری انسان پرداخته است تا پاسخ‌گوی ابدی انسان پرجدل باشد؛ بنابراین اگر امروز شاهد پرسش‌ها و شبهات فراوان مربوط به دین هستیم، نباید تعجب کنیم؛ چه این روندی تاریخی است که اکنون آن میراث‌های شبهه‌انگیز به مدافعان مرزهای عقیدتی و فکری و دینی ما رسیده است. این روند هرگز نباید ما را نگران سازد، اما نگران‌نبودن به‌هیچ‌وجه به‌معنای بی‌اعتنایی به سؤال‌کنندگان و شبهه‌گران نیست، بلکه باید خود را مجهز به ابزارهای این جهاد فرهنگی و فکری مبارک ساخت. شاید در نخستین گام باید به تحلیل و بررسی شبهات مطرح‌شده در قرآن‌کریم و روش پاسخ گویی این کتاب آسمانی بپردازیم. این امر ضرورتی است که اثر حاضر کوشیده است تا در حد مجال خود به آن بپردازد؛ چه اینکه نویسنده نیز تجربه‌هایی ارزشمند در پاسخ به شبهات داشته است و نیاز به روش‌شناسی قرآن در پاسخ شبهه‌ها و سؤالات را به‌خوبی دریافته است.
براین اساس پژوهش حاضر، با اعتقاد به اینکه قرآن‌کریم اهتمام جدی به پاسخ‌گویی به شبهات دارد و هیچ شبهه‌ای را بی‌پاسخ نگذاشته است، تلاش کرده است تا با الهام از نظریه یکی از صاحب‌نظران تفسیری و قرآنی، به ساخت مدل روش‌شناسی کتاب الهی در پاسخ‌دهی به شبهات و تعامل با شبهه گران بپردازد.
نویسنده برای این منظورفرآیندی را به شرح ذیل در نظر گرفته است:
ساخت مدل تحلیل شبهات گزارش‌شده در قرآن؛
ساخت مدل تحلیل عناصر پاسخ‌دهی به شبهات؛
ساخت مدل فرضیه‌سازی درباره روش‌شناسی پاسخ‌دهی به شبهات ؛
ساخت مدل تحلیل و دستیابی به عناصر تعاملی در مواجهه با شبهه‌گران ؛
ساخت مدل نظریه‌پردازی درباره روش‌شناسی تعامل با شبهه‌گران ؛
ساخت مدل نظریه‌پردازی درباره روش‌شناسی پاسخ‌دهی و تعامل ؛
اجرای مدل درباره داده‌های قرآنی.
نویسنده ایدۀ روش‌شناسی قرآن‌کریم در پاسخ به شبهات را از نظریه آیت الله جوادی آملی برگرفته که آن را «نظریه داوری» نامیده است. طبق این نظریه، هیچ شبهه‌ای در قرآن‌کریم گزارش نشده، مگر آنکه پاسخ آن در قرآن تدارک شده است و قرآن به هر شبهه‌ای که اشاره کرده، بلافاصله عناصر پاسخ به آن را نیز ارائه کرده است.
با عنایت به این نکته، پیش‌فرض‌های ساخت مدل فرضیه‌سازی و نظریه‌پردازی روش‌شناسی قرآن‌کریم عبارت‌اند از :
نقش‌آفرینی گسترده قرآن‌کریم در مواجهه با شبهات ؛
پاسخ به شبهه، رسالتی الهی ؛
نظریه داوری ؛
اصل تعامل با شبهه‌گران .
نویسنده برای دستیابی به هدف خود، مباحث کتابش را در پنج فصل سامان بخشیده است. فصل اول در باب کلیات و مبانی، فصل دوم در باب شبهه و پاسخ‌دهی و تعامل با شبهه‌کنندگان. فصل سوم شرح مبسوط مدل تحلیل داده‌های قرآنی و فصل پنجم در باب نتیجه پژوهش و مسائل فراروست.
نویسنده از داده‌های قرآنی نتیجه گرفته است که این داده‌ها دارای دو جهت اساسی است: 1. پاسخ به شبهات؛ 2. تعامل با شبهه‌گران. ارائه روش‌شناسی قرآن در هر زمینه از جمله در مواجهه با شبهات نیازمند ساخت مدلی علمی و اطمینان‌بخش برای تحلیل و برداشت از داده‌های قرآنی است و باید این فرآیند را طی کند:
1. گردآوری داده‌های قرآنی؛ 2.تدوین داده‌های قرآنی؛ 3. ساخت مدل بررسی و تحلیل داده‌ها؛ 4. بررسی و تحلیل مستندها بر اساس مدل؛ 5. فرضیه‌سازی با استناد به داده‌ها؛ 6. مقایسه فرضیه‌ها؛ 7. نظریه‌پردازی با تکیه بر فرضیه‌های تأییدشده.
در مدل ارائه‌شده، بر دستیابی به همه داده‌های قرآنی و تعیین نسبت میان همه آنها تأکید شده است. این مدل برای هر پژوهش منتج به نظریه روش‌شناسی قرآن‌کریم پیشنهاد می‌شود؛ هرچند لازم است مدل و شناسه تحلیل مستندات هر مسئله متناسب با همان مسئله بازآفرینی شود.
تاریخ بروز رسانی شنبه شانزدهم فروردین ماه 1399