پژوهشکده فلسفه و کلام:
تصویر امامان شیعه در متون زهد و تصوف نخستین
کتاب حاضر با موضوع تصویر امامان شیعه علیهم‌السلام در متون زهد و تصوفِ نخستین در تلاش است با بررسی متونی که از دورهٔ زهد و تصوفِ نخستین، یعنی تا حدود سال 400 هجری، باقی مانده است تصویری را که از امامان شیعه علیهم‌السلام در ذهن و ضمیر زاهدان و صوفیان وجود داشته است استخراج و بازسازی کند.
چکیده تصویر امامان شیعه در متون زهد و تصوف نخستین
اندیشه‌های شیعۀ امامیه، در مباحث مختلفِ كلامی و فقهی و سیاسی و اجتماعی، از دورۀ حضور امامان (ع) تا امروز فرازونشیب‌های بسیاری را از سر گذرانده و تحولات گوناگونی را تجربه كرده است. در این میان یك مسأله وجود دارد كه همواره ستون اصلی اندیشه‌های شیعیان دوازده‌امامی به شمار می‌رفته و آن امامت و جایگاه دوازده امام (ع) است. هرچند در میان شیعیان دربارۀ معنای امامت و جایگاه امامان گاه اختلاف‌هایی بروز كرده است، ولی می‌توان ادعا كرد تصویری كه از امامان در میان پیروان ایشان وجود دارد كم‌وبیش دست‌نخورده باقی مانده است. مطابق این تصویرْ امامان انسان‌هایی هستند كه خداوند ایشان را پس از پیامبر صلی‌اللّٰه‌علیه‌وآله برای پیشوایی و راهنمایی مردم برگزیده است و پیروی از ایشان را واجب كرده است. از این رو پیامبر به دستور خدا نام و صفت دوازده امام (ع) را به‌صراحت اعلام كرده و ایشان را تنها جانشینان خود اعلام كرده است. آن‌ها آگاه‌ترین افراد به دین و تفسیرِ صحیح آن هستند و دست‌كم درجاتی از علم غیب را می‌دانند و به یاری خداوند از هر گناه و سهوی معصوم هستند.
در كنار تصویر بالا، كه خاصِ شیعیانِ دوازده‌امامی است، عامۀ مسلمانان به امامانِ شیعه نگاه دیگری داشتند. از نظر ایشان، كسانی كه شیعیان امامشان می‌خوانند جزو اهل‌بیت هستند، نه اینكه اهل‌بیت منحصر به این افراد باشد، و محبتشان بر همۀ مسلمانان واجب است و سادات و شُرَفا و نُجَبای اهل اسلام شمرده می‌شوند و از میان ایشان علی بن ابی‌طالب و حسن بن علی علیهما‌السلام جزو خلفای راشدین هستند.
آنچه گفتیم تصویرِ كلی امامان در میان دو شاخۀ اكثریت (عامه) و اقلیت (خاصه) مسلمانان است. روشن است كه در میان هر یك از این دو شاخه طیف‌های گسترده‌ای وجود دارد. در میان شیعیان یك سَرِ طیف كسانی بودند كه دربارۀ امامان غلو می‌كردند و صفات الوهی برای ایشان برمی‌شمردند و سَرِ دیگرِ طیف شیعیانی بودند كه شأن و جایگاه امامان را در حد «علمای ابرار» تنزّل می‌دادند. در میان عامه نیز برخی به دیدگاه شیعیان نزدیك بودند و پاره‌ای از باورهای شیعه دربارۀ امامان را می‌پذیرفتند و برخی دیگر به دیدگاه امویان و زبیریان نزدیك بودند و در عداوتی آشكار تلاش می‌كردند نام علی و آل‌علی را از دایرۀ وجود بزدایند یا دست‌كم شأن و جایگاه آن‌ها را تا حد ممكن پایین بیاورند و تنقیص كنند.
این دو تصویر به صورت سنتی در میان مسلمانان رواج داشته است. ولی آیا می‌توان تصویر سومی را نیز بر این دو افزود؟ آیا در میان مسلمانان كسان دیگری بوده‌اند كه به گونه‌ای دیگر می‌اندیشیده‌اند و تفكر ویژۀ خود را داشته‌اند؟ در این کتاب تلاش شده است که به این پرسش پاسخ داده شود. به نظر می‌رسد گروهی مهم از صوفیانِ مسلمان دربارۀ اهل‌بیت و دوازده‌امام (ع) دیدگاهی داشته‌اند که با دیدگاه اکثریت اهل‌سنت تفاوت جدی داشته است. بر پایۀ این دیدگاه پیامبر (ص) دو نوع جانشین برای خود داشته است: جانشینان ظاهری که همان خلفا هستند و امور جاری جامعۀ اسلامی را اداره می‌کنند و جانشینان باطنی که «ولایتِ» پیامبر را به ارث برده‌اند و واسطۀ فیض میان خدا و مردم هستند و همۀ مسلمانان و حتا جانشینان ظاهری موظف هستند که در امور معنوی و باطنی به ایشان مراجعه کنند. به نظر این گروه از صوفیانِ مسلمان، حضرت علی (ع) جانشین باطنی و خلیفۀ رسول خداست و بعد از وی دیگر امامان شیعه این مسؤولیت الاهی را بر عهده داشته‌اند.
این پدیده ـ که برخی از دانشوران معاصر نام آن را «تسنن دوازده‌امامی» گذاشته‌اند ـ از نخستین روزهای شکل‌گیری تصوف و عرفان اسلامی وجود داشته است، ولی تحولات و تطورات بسیاری از سر گذرانده و از حدود سده‌های هشتم و نهم در پهنۀ گسترده‌ای از جهان اسلام وجود داشته است و تا امروز نیز ادامه دارد. در این مسیر برخی از این طریقت‌های عرفانی، علاوه بر امامت باطنی، رفته‌رفته به امامت منصوص و معصومانۀ دوازده امام اذعان کردند و تشیع را پذیرفتند. سؤالی که در این میان قابل طرح است این است که آیا نزدیکی عرفان به تشیع و پذیرش امامت باطنی دوازده امام محصوص کنش‌های سده‌های هشتم به بعد است یا در متون نخستین زهد و عرفان نیز ریشه دارد. این همان سؤالی است که کتاب حاضر در صدد برآمده است که به آن پاسخ دهد. با بررسی نخستین متون باقی‌مانده از زهد و تصوف، به نظر می‌رسد که اذعان به خلافت باطنی دوازده امام (ع) ریشه در خاستگاه تصوف و عرفان اسلامی دارد و البته در این راه از منابع حدیثی و کلامی شیعه نیز بهره گرفته است.
این کتاب در پنج فصل سامان یافته است.
در فصل یکم «کتاب‌های زهد» بررسی شده است. از میان حدود صد اثر در زهد تقریباً بیست اثر اكنون به صورت خطی شناخته شده است و از این تعداد هم در حال حاضر سیزده عنوان به صورت چاپی برای ما دستیاب است. در فصل یکم سیزده کتاب چاپ‌شدۀ فوق به‌اختصار گزارش شده است. کتاب‌های زهد به ترتیب تاریخ درگذشت مؤلفانشان عبارتند از: كتاب الزهدِ عبداللّٰه بن مبارك مروزی، كتاب الزهدِ معافی بن عِمران موصلی، كتاب الزهدِ وَكیع بن جَرّاح رُؤاسی، كتاب الزهدِ اسد بن موسی اموی مصری، كتاب الزهدِ احمد بن حنبل مروزی، كتاب الزهد فی الدنیا و مافیها از هَنّاد بن سَری كوفی، كتاب الزهدِ ابوداوود سجستانی، كتاب الزهدِ ابوحاتم رازی، كتاب الزهدِ ابن‌ابی‌عاصم شیبانی، كتاب فیه معنی الزهد والمقالات وصفة الزاهدین از ابوسعید بن اعرابی بصری، كتاب الفوائد و الزهد و الرقائق و المراثی از جعفر خُلْدی، كتاب الزهد الكبیرِ ابوبكر بیهقی، المنتخب من كتاب الزهد و الرقائق از خطیب بغدادی.
در فصل دوم به دیدگاه حکیم تِرْمِذی دربارۀ امامان شیعه (ع) پرداخته شده است. وی در خصوص آیات و احادیث مهمی که در فضیلت اهل‌بیت و امامان شیعه علیهم‌السلام بیان شده است نظری خاص دارد. آیات و احادیثی که تِرْمِذی مطرح کرده است، از این قرار است: آیۀ تطهیر، آیۀ اولوا الأمر، شأن نزول سورۀ هل اتی، حدیث ثقلین، حدیثِ «أهلُ بیتی أمانٌ لأمّتی».
در فصل سوم حدود هفتاد رسالۀ صوفیانه از یازده نویسنده معرفی و بررسی و تحلیل شده است: شقیق بلخی (یك رساله)، حارث محاسبی (ده رساله)، ابوسعید خَرّاز (شش رساله)، سهل تستری (یك رساله)، ابوالحسین نوری (دو رساله)، جنید بغدادی (ده رساله)، حسین بن منصور حلاج (سه رساله)، محمد بن عبدالجبار نِفَّری (سه رساله)، محمد بن خفیف (سه رساله)، ابوالحسن دیلمی (دو رساله)، ابوعبدالرحمن سُلَمی (سی رساله).
فصل چهارم دربارۀ چهار کتاب جامع صوفیه است: اللمعِ ابونصر سرّاج و التعرفِ ابوبکر کُلابادی و قوت القلوبِ ابوطالب مکی و تهذیب الأسرارِ ابوسعد خرگوشی. در این فصل کتاب‌های جامع معرفی شده و به‌تفصیل از جایگاه امامان شیعه (ع) در این کتاب‌ها بحث شده است.
در فصل پنجم، که فصل پایانیِ کتاب است، نخست خلاصۀ مطالب رساله و نتایج به‌دست‌آمده مطرح شده و آنگاه به نقد و بررسی دیدگاه زاهدان و صوفیان در خصوص امامان شیعه پرداخته شده و در پایانِ فصل پیشنهادهایی برای پژوهش‌های بعدی ارائه شده است.
منبع:
اداره نشر پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی
معرفی آثار, آثار علمی پژوهشکده فلسفه و کلام, چکیده آثار
|