به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی به نقل از خبرگزاری ایکنا، نشست «نظام موضوعات تاریخ حکومت و حکمرانی در قرآن»  یکشنبه ۲۰ خردادماه، از سوی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی برگزار شد. حجت‌الاسلام والمسلمین نجف لکزایی؛ رئیس پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در این نشست به سخنرانی پرداخت که در ادامه می‌خوانید؛

در حکمرانی رایج، چند دسته بحث مورد توجه قرار گرفته است؛ بحث اول این است که هر مدلی از حکمرانی، مبتنی بر تعدادی از ارزش‌ها است لذا کسی نمی‌تواند بگوید حکمرانی اسلامی و غیراسلامی نداریم چراکه واقعیت این است که حکمرانی آمیخته با ارزش‌ها است بنابراین می‌توانیم از حکمرانی‌ها سخن بگوییم. اگر به نامه مقام معظم رهبری به مجلس خبرگان هم نگاه کنید، متوجه خواهید شد که ایشان فرموده‌اند دین، اهداف حکمرانی را مشخص می‌کند. در دنیا، سه سبک حکمرانی مشهور است که یکی سبک هرمی است که سلسله مراتبی و از بالا به پائین است و در یک دولت یا کارخانه چنین مدلی وجود دارد. سبک دوم، سبک بازار است که در این سبک همه چیز تابع سود و زیان است. سبک سوم، سبک شبکه‌ای است که مبتنی بر اعتماد است. این همان چیزی است که در شبکه‌‌های اجتماعی مشاهده می‌کنیم لذا وقتی وارد شبکه‌ای می‌شوید تا زمانی در آنجا حضور دارید که از آن شبکه رضایت داشته باشید و صاحبان آن شبکه هم همه تلاش خود را می‌کنند که رضایت شما را جلب کنند.

تعریف حکمرانی

محور دیگر در مباحث حکمرانی، اهداف است. در نظریات حکمرانی، اهداف زیادی وجود دارد که برخی از تعاریف بر برآورده کردن انتظارات تأکید کرده‌اند و گفته‌اند حکمرانی موفق آن است که انتظارات کنشگران را برآورده کند. برخی بر حل تعارضات تأکید کرده‌اند و گفته‌اند هدف حکمرانی‌ها این است که تعارضات را برطرف کنند چون در جامعه، تعارضات زیادی وجود دارد که باید حل شده و جامعه به هماهنگی برسد. برخی نیز هدف حکمرانی را اجماع‌سازی می‌دانند. برخی معتقد به رشد و توسعه جامعه و برخی معتقد به هدایت جامعه هستند. در حکمرانی، فرآیندها هم اهمیت زیادی دارد چراکه حکمرانی از جنس حرکت است و همواره می‌خواهیم از وضعیت موجود به وضعیت مطلوب برسیم.

با این اوصاف، در تعریف حکمرانی باید گفت که حکمرانی؛ برآیند راهبری کنشگران در یک قلمرو برای دستیابی به هدف قابل سنجش مشترک از طریق خط‌مشی‌گذاری، تنظیم‌گری، بازتوزیع و تسهیل‌گری برای ارائه خدمات عمومی با ارائه قدرت مشروع در چهارچوب ارزش‌ها و هنجارهای هر منطقه است. در حکمرانی باید همه افراد ذی‌نفع و نمایندگان اقشار مختلف را دور یک میز جمع کنیم تا رضایت همگی آنها جمع شود چراکه همه مسائل جامعه را با استفاده از یک رشته و تخصص نمی‌توان حل کرد بلکه باید عالمانی از رشته‌های مختلف انسانی، فنی و الهیاتی، فقها و متکلمان و ... حضور داشته باشند تا قانون مناسبی را تدوین کنند. بنابراین مبدأ و مقصد، متناسب با موضوعات گوناگون حکمرانی، متفاوت خواهد بود. 

جنس حکمرانی در اسلام

با این اوصاف حکمرانی از جنس اقامه است به همین دلیل است که در حکمرانی اسلامی گفته می‌شود که موضوع حکمرانی، اقامه دین است. مسئله دیگر در حکمرانی، محرک‌ها و متحرک‌ها هستند. در اینجا هم معتمدین یک منطقه و آدم‌هایی که مردم حرف آنها را قبول دارند باید در کنار شما باشند. در پایان سوره نور هم گفته شده است اگر با پیغمبر(ص) هستید وقتی‌ امری مربوط به جامعه است یعنی به حکمرانی مربوط است و پیغمبر(ص) هم در آنجا حضور دارد بدون اجازه پیامبر(ص) آنجا را ترک نکنید چون کسی ‌که در حال راهبری جامعه است باید تقسیم کار را انجام دهد. این هماهنگی‌ها در حکمرانی اهمیت دارد بنابراین منظور از متحرک‌ها، کنشگران مرتبط با موضوع هستند.
محرک‌ها هم معرفتی و مادی هستند. منظور از محرک‌های معرفتی، همان دانشی است که شما دارید و اگر هم چنین دانشی نداشتید باید سراغ آن بروید. اگر هم کسی در یک جنگ با هدف کسب غنیمت شرکت می‌کند طبیعتاً محرک وی مادی است. تعریفی که بنده از حکمرانی، بر اساس ارکان حرکت ارائه داده‌ام، راهبردِ پیشبرد امر عمومی در تمامی سطوح، ابعاد و بخش‌های مختلف و در ارتباط با دیگر ذی‌نفعان و اجزا، از مبدأ تا مقصد بر اساس پیشران‌ها و محرک‌ها در بستر زمان و مکان مشخص است. البته به جای راهبردِ پیشبرد، می‌توانیم از کلمه هدایت هم استفاده کنیم. منظور از ابعاد، متعالی و متدانی است یعنی هم دنیا و هم آخرت را شامل می‌شود.

جایگاه حکمرانی در قرآن کریم

اگر بخواهیم این موارد را از منظر قرآن کریم مورد بررسی قرار دهیم، در زمینه ارزش‌ها، باید گفت قرآن کریم پر از ارزش‌های اعتقادی، اخلاقی، فقهی و حتی تجربی است. در قرآن کریم اراده ما از مبدأ تا مقصد، باید همسو با اراده خداوند و در چهارچوب‌ ارزش‌های الهی و توحیدی باشد. وقتی قرآن را مطالعه می‌کنیم چه ماجرایی تاریخی باشد و چه نباشد به خوبی به این موضوعات پی می‌بریم. مثلا اگر قابیل، نگرش الهی داشت، برای حل مسئله سراغ کشتن برادر خودش نمی‌رفت. 

سوره مبارکه مائده، سوره حکمرانی است چون سوره ولایت است و الگوهای زیادی درباره حکمرانی در این سوره از قرآن کریم اشاره شده است. بیشترین خطاب «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا» در این سوره آمده است که شانزده بار است و این امر نشان می‌‌دهد که کنشگران و حاکمان حامعه اسلامی باید افراد مؤمن باشند. در آیه چهارم سوره ممتحنه آمده است:‌ «قَدْ كَانَتْ لَكُمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ فِي إِبْرَاهِيمَ وَالَّذِينَ مَعَهُ إِذْ قَالُوا لِقَوْمِهِمْ إِنَّا بُرَآءُ مِنْكُمْ وَمِمَّا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ كَفَرْنَا بِكُمْ وَبَدَا بَيْنَنَا وَبَيْنَكُمُ الْعَدَاوَةُ وَالْبَغْضَاءُ أَبَدًا حَتَّىٰ تُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَحْدَهُ إِلَّا قَوْلَ إِبْرَاهِيمَ لِأَبِيهِ لَأَسْتَغْفِرَنَّ لَكَ وَمَا أَمْلِكُ لَكَ مِنَ اللَّهِ مِنْ شَيْءٍ ۖ رَبَّنَا عَلَيْكَ تَوَكَّلْنَا وَإِلَيْكَ أَنَبْنَا وَإِلَيْكَ الْمَصِيرُ؛ برای شما مؤمنان بسیار پسندیده و نیکوست که به ابراهیم و اصحابش اقتدا کنید که آنها به قوم (مشرک) خود گفتند: ما از شما و بتهای شما که به جای خدا می‌پرستید به کلی بیزاریم، ما مخالف و منکر شماییم و همیشه میان ما و شما کینه و دشمنی خواهد بود تا وقتی که تنها به خدای یگانه ایمان آرید، الاّ آنکه ابراهیم به پدر (یعنی عموی) خود گفت: (اگر ایمان آری) من برای تو از خدا آمرزش می‌طلبم (که از شرک و عصیان گذشته تو درگذرد) و (هر گاه ایمان نیاوری) دیگر من بر نجات تو از (قهر و غضب) خدا هیچ کاری نتوانم کرد، بار الها، ما بر تو توکل کردیم و رو به درگاه تو آوردیم و بازگشت تمام خلق به سوی توست.» در اینجا الگوی ولایت، حضرت ابراهیم(ع) و یاران ایشان هستند بنابراین بر سبک ولایی تأکید شده‌ است. یکی از کارهایی که غرب انجام داده این بوده که زبان مفهومی مسلمانان را به سمت خود کشانده است بنابراین وقتی با زبان مفهومی خودمان در زمینه حکمرانی سخن بگوییم آن وقت چهارچوب‌های نظری ما در زمینه حکمرانی، حاکم خواهد بود و در این‌صورت قلمرو حکمرانی اسلامی از مُلک تا ملکوت را شامل می‌شود.