نويسنده: منصور نصيري
منبع: نشريه پايگاه نور،شماره8
11 ـ ميهمان نوازي
ميهمان نوازي و آداب ميهمان داري از مهمترين مسائلي است كه در سيره و سخن رسول خدا (ص) به آن توجه بسيار شده است .ايشان مي فرمود : « ميهمان راهنماي بهشت است » (1) ايشان ميهمان را مايه ي آمرزش گناهان دانسته است :« ميهمان به همراه روزي خود وارد خانه مي شود و هنگامي كه از خانه ي ميزبان خارج مي شود ،همه ي گناهان آن خانه را با خود مي برد » (2) روزي به ياران خود فرمود : «هنگامي كه خدا خيرو سعادت گروهي را بخواهد ،براي آنان هديه اي را مي فرستد.» گفتند :«چه هديه اي »فرمود :«ميهمان كه به همراه روزي خود وارد مي شود و به همراه گناهان اهل آن خانه بيرون مي رود » (3) ايشان خانه ي بي ميهمان را خانه ي بي فرشته معرفي مي كند : « خانه اي كه ميهمان درآن پاي نمي نهد ، فرشته ها در آن گام نمي نهند » (4) نيز مي فرمايد : « هر كس ميهمان را اكرام كند ، هفتاد پيامبر را اكرام كرده و هركس براي ميهمان يك درهم خرج كند ،چنان است كه هزاران هزار دينار درراه خدا خرج كرده است » (5)
ايشان افزون بر تاكيد بر ميهمان نوازي ، بر اجابت دعوت برادر مسلمان نيز بسيار تاكيد كرده است : « من به حاضران و غايبان امتم سفارش مي كنم كه دعوت برادر مسلمان خود را بپذيرند ؛هرچند كه با او پنج ميل فاصله داشته باشند ،چرا كه پذيرش دعوت مسلمان بخشي از دين است » (6)
ايشان رد دعوت مسلمان و نيز پذيرش دعوت و عدم تناول غذاي ميزبان را نوعي جفا مي دانست . (7) از سوي ديگر ، ميهماني ناخوانده را نكوهش مي كرد . روزي به امام علي (ع) فرمود : هشت دسته اگر به آنها اهانت شد،نبايد كسي جزخود را ملامت كنند ؛نخستين آنها ميهمان ناخوانده است .(8) همچنين مي فرمود :«هركس به ميهماني دعوت شود و او بي عذر و دليل موجه رد كند ،خدا و رسول خدا (ص) را نافرماني كرده است و هر كس بي دعوت بر سر سفره اي بنشيند ،همانند دزد وارد مي شود و سرزنش شده خارج مي شود » (9)
روزي يكي ازاهالي مدينه ،ايشان و پنج نفر از يارانشان را براي صرف غذا دعوت كرده بود .يكي از ياران رسول خدا (ص) در راه به آنها برخورد و با آنها همراه شد . وقتي به محل ميهماني رسيدند ،حضرت به او فرمود : « اينان تو را دعوت نكرده اند ، وقتي به محل ميهماني رسيدند ،حضرت به او فرمود : « اينان تو را دعوت نكرده اند ، پس بنشين تا تو را به آنها معرفي كنم و از آنها اجازه ورود تو را نيز بگيرم » (10) اين ماجرا اولاً دلسوزي و حياي آن حضرت را نشان مي دهد ؛ثانياً بيانگرآن است كه حضور در ميهماني بي دعوت ، درنظرآن حضرت ناپسند بوده است .
در روايات متعددي ،براي ميهمان و ميزبان وظايفي بيان شده كه درادامه به برخي آنها اشاره مي كنيم :
وظايف ميزبان
1 ـ ميزبان بايد بكوشد كه در ميهماني او ، تنها ثروتمندان حضورنيابند ،بلكه افراد نيازمند نيز برسفره ي انسان حاضر باشند . رسول خدا (ص) مي فرمود : « بدترين غذا ،سوري است كه درآن ،تنها افراد سير حاضر باشند و ازافراد گرسنه دريغ شود » (11)
2-ميزبان نبايد غذاهايي را كه براي ميهمانان حاضر مي كند ،كم و ناچيز بشمارد و به اصطلاح نبايد آنها را ناقابل معرفي كند ، چرا كه چنين كاري كفران و تحقير نعمت هاي الهي است « در گناه كاري انسان همين بس كه آنچه براي برادرانش حاضر مي كند ،اندك شمارد ،و درگناه كاري مردم هم همين بس كه آنچه برادرشان براي آنها حاضر مي كند ،اندك شمارند » (12)
3 ـ نكته ي بسيارمهم اين است كه در ميهمان داري بايد از تكلف و زحمت بي جا دوري كرد .رسول خدا (ص) سفارش مي فرمود كه براي ميهمان نوازي ، به تكلف و زحمت بي جا نيفتد . (13) امام علي (ع) در پاسخ به فردي كه ايشان را به ميهماني دعوت كرده بود ، فرمود :«به شرطي مي پذيرم كه سه چيز را برايم تضمين كني :از بيرون خانه چيزي نخري و هرچه در خانه داري برايم حاضر كني و خانواده ات را به زحمت نيندازي »،پس از آنكه كه شخص اين سه شرط را پذيرفت ،امام دعوتش را اجابت كرد . (14)
4 ـ بهتر است كه در سفره برخي لوازم جانبي و ضروري ،نظيرخلال دندان يا دستمال كاغذي براي ميهمانان فراهم باشد . رسول خدا (ص) فرمود :«ازحقوق مهمان اين است كه خلال دندان برايش مهيا شود. »(15)
5 ـ ميزبان بايد همراه با ميهمانان غذا بخورد ،نه جدا از آنها .رسول خدا (ص) فرمود : «هركس كه دوست دارد ، خدا و رسولش او را دوست داشته باشد ، بايد همراه با ميهمانش غذا بخورد » (16)
6 ـ ميزبان بايد به بهترين صورت و نيز با خوشرويي و محبت كامل از ميهمانان پذيرايي كند . رسول خدا (ص) هنگامي كه گروه نجاشي بر ايشان وارد شدند ،خود شخصاً برخاست و به خدمت آنها پرداخت . (17) همچنين رسول خدا (ص) از اينكه ازميهمان كاركشيده شود ،نهي مي كرد . (18)
7 ـ رسول خدا (ص) بدرقه ميهمان را از حقوق وي مي دانست و مي فرمود :«يكي از حقوق ميهمان اين است كه با او حركت كرده ،تا كنار درب خانه بدرقه اش كني. » (19)
وظايف ميهمان
برخي وظايفي كه براي ميهمان بيان شده ، عبارت است از:
1 ـ پرهيز ازميهماني افراد فاسق و اهل گناه :رسول خدا (ص) در وصاياي خود به ابوذرفرمود :«اي ابوذر جز با مومنان مصاحبت نكن و جزافراد متقي از غذايت نخورند و ازغذاي افراد فاسق پرهيزكن. » (20)
2 ـ همچنان كه پيش تر اشاره شد ، ميهمان بايد ازبه همراه آوردن كساني نظيرفرزند ، دوست يا پدر و مادركه ميزبان دعوتشان نكرده ،بپرهيزد .
3 ـ رعايت دقيق وقت تعيين شده ، يعني ميهمان نبايد زودتر يا ديرتر از وقت مقرر به خانه ميزبان وارد شود .
4 ـ همچنان كه پيش تر اشاره شد ،ميهمان نبايد غذايي را كه برايش حاضر مي شود ، ناچيز و اندك شمارد و به ديده ي حقارت به آن بنگرد .
5 ـ ميهمان نبايد بيش از سه روز در خانه ي ميزبان اقامت كند .رسول خدا (ص) فرمود : « ميهماني سه روز است و بيش از سه روز صدقه است و ميهمان وظيفه دارد كه پس از روز ، از خانه ي ميزبان برود .
6 ـ ميهمان بايد در تعيين جاي نشستن ، تابع نظرميزبان باشد ،چرا كه به تعبير برخي روايات ، صاحب خانه بهتر مي داند كه چه جايي از خانه اش براي حفظ حرمت و پوشش خانواده ي او مناسب تراست .(21)
12 ـ دوست يابي و دوست داري
در زندگي اجتماعي،انسان ها نسبت به برخي انس بيشتري مي يابند و او را دوست خود برمي گزينند .انتخاب دوست در فرايند زندگي اجتماعي ،امري گريزناپذيراست . دربسياري موارد ،دوست انسان ، مهمترين نقش را درتصميم گيري ها و سرنوشت او ايفا مي كند .قرآن مجيد از كساني ياد مي كند كه با برگزيدن دوستان بد ،گرفتار عذاب جهنم شده اند و با حسرت مي گويند :اي كاش با فلاني دوست نمي شديم ؛«و روزي است كه ستمكار دست هاي خود را مي گزد [ و ] مي گويد :اي كاش با پيامبر راهي بر مي گرفتم و اي كاش فلاني را دوست [خود ] نگرفته بودم » (22)
در آيه ديگر نيز چنين آمده است :«يكي از بهشتيان مي گويد :راستي من [دردنيا ] همنشيني داشتم كه به من مي گفت :آيا واقعاً تو اين سخن را باور مي كني كه وقتي مرديم و خاك و [مشتي ] استخوان شديم ، زنده مي شويم و جزا مي يابيم ؟ [ سپس ] مي پرسد :آيا شما از او اطلاعي داريد ؟ پس او را درميان آتش مي بيند و مي گويد : به خدا سوگند چيزي نمانده بود كه تو مرا به هلاكت اندازي !و اگررحمت پروردگارم نبود ،هرآينه من [نيز] ازاحضار شدگان در دوزخ بودم ! » (23)
در اهميت تاثير دوست سرنوشت آدمي همين بس كه رسول خدا (ص) فرمود :« آدمي برهمان ديني است كه دوستش بر آن است ،پس دقت كنيد كه چه كسي را به دوستي برمي گزينيد ! » (24) و «اگردر مورد كسي شك داشتيد و ديندار بودن او براي شما معلوم نبود ،به دوستانش بنگريد ؛ اگردوستانش ديندارند ،خود او دينداراست » (25)
به دليل تاثيرفراوان دوست در تصميم گيري ها و رويكردهاي انسان ، روايات متعدد ، به بيان شرايط دوست پرداخته اند . برخي شرايطي كه براي دوست خوب بيان شده عبارت است از : (26)
1ـ داشتن ايمان و تدين .
2 ـ ظاهر و باطن او يكي باشد .
3 ـ افتخار تو را افتخار خود و ننگ تو را ننگ خود بداند .
4 ـ دريغ نكردن از آنچه در اختيار دارد براي تو .
5 ـ هنگام دچار شدن به مصايب و گرفتاري ها تو را تنها نگذارد .
6 ـ آنچه براي خود مي پسندد ، براي تو نيز بپسندد .
7 ـ نادان نباشد . (27)
8 ـ شرور نباشد . (28)
9 ـ دو رو ، يعني كسي كه كردارش با گفتارش همسان نيست ،نباشد . (29)
10 ـ بد ذات و خبيث نباشد .
11 ـ اهل فسق و فجور نباشد .
13 -امانت دارباشد .
رسول خدا (ص) فرمود :«همنشين نشويد ، مگربا عالمي كه شما را از پنج چيز به پنج چيز فرا مي خواند :از شك به يقين ، از رياكاري به اخلاص ، از رغبت ( به دنيا و گناهان ) به دوري از آن ، از تكبر به تواضع ، و از حيله گري به خيرخواهي مردم » (30)
در روايات آمده است كه پيش از انتخاب دوست ، او را آزمايش كنيد و از انتخاب شتاب زده و بدون بررسي بپرهيزيد . اين آزمايش و ارزيابي ، ممكن است از راههاي گوناگوني صورت پذيرد :
1 ـ سپردن امانت به او و سنجش ميزان امانت داري او .
2ـ پيشنهاد كارناپسند به او و دقت در نحوه ي عكس العمل او .
3 ـ عصباني كردن او و دقت در نحوه ي واكنش او .
4 ـ دقت درگفتار و كردار او و پي جويي وجود ملاك هاي فوق براي دوست خوب .
5 ـ مسافرت با او و بررسي رفتار و اخلاق او در مسافرت .
6 ـ امتحان او باپيشنهادي مالي گوناگون . (31)
در روايات بر رعايت حقوق دوستان بسيار تاكيد شده است ؛ آن چنان كه دستور داده شده ،نام او ، نام پدر ، مادر ، اجداد و محل سكونت او را از وي بپرسيد!
روزي رسول خدا (ص) ابن عمررا ديد كه دنبال چيزي مي گردد .ازاو پرسيد :«دنبال چه هستي ؟»گفت :«در پي يكي از دوستانم » فرمود : « اي عبدالله ! اگر كسي را دوست داشتي ، نام او ،نام پدرش ، نام جد و خاندان و محل سكونتش را از او بپرس و هر گاه بيمار شد ، به عيادتش برو و اگر از تو كمك خواست ، به ياريش بشتاب » (32)
14 ـ خشنود كردن مردم
رسول خدا (ص) از هيچ فرصتي شاد كردن مردم دريغ نمي ورزيد و مي فرمود : « هركس مومني را خشنود كند ، مرا خشنود كرده و هر كس مرا خشنود كند ، خدا را خشنود كرده است » (33) نيز مي فرمود : « محبوب ترين كارها نزد خداي عزوجل شاد كردن مومنان است » (34)
ايشان اين كار را گاه در قالب شوخي و مزاح انجام مي داد . امام صادق (ع) از يكي از ياران خود ، در مورد شوخي با يكديگر پرسيد .او گفت :«كمتر شوخي مي كنيم ».حضرت فرمود : « چرا با يكديگر شوخي نمي كنيد ؛ شوخي كردن اخلاقي نيكوست و شما با اين كار موجب خوشحالي برادر خود مي شويد . پيامبر خدا (ص) به قصد خوشحال كردن مردم با آنها شوخي مي كرد » (35) روزي پيرزني به ايشان گفت : « اي پيامبر خدا ! از خدا بخواه كه مرا به بهشت ببرد.»رسول خدا (ص) فرمود : « فلاني !هيچ پير زني وارد بهشت نمي شود ». پيرزن از اين سخن پيامبر گريست .حضرت فرمود : « به او بگوييد ، پيرزن با صورت پير وارد بهشت نمي شود ،بلكه خداوند نخست او را جوان مي كند و سپس به بهشت مي برد ، چرا كه خداي سبحان مي فرمايد : « انا انشانهن انشاء *فجعلناهن ابكاراً * عربا اتراباً » (36) .(37)
گاه براي خوشحال كردن يارانش ، در گفتار خود كلمات غير عربي را با كلمات عربي مي آميخت ؛ براي مثال روزي به ياران خود فرمود : « قوموا فقد صنع لكم جابر سورا » (38) برخيزيد كه جابر برايتان سور درست كرده است . البته ايشان تاكيد مي كرد كه در شوخي كردن نبايد از حدود و قوانين الهي تجاوزكرد ؛ براي مثال مي فرمود : « هيچ بنده اي ايمان خود را كامل نمي كند ؛ مگرآنكه آنچه براي خود دوست مي دارد ، براي برادرش نيز دوست بدارد و در مزاح و غير مزاح ، از خدا ترس داشته باشد » (39) هم چنين شوخي كردن از راه دستاويز قرار دادن كارهاي باطل و ناشايست را جايزنمي دانست و مي فرمود : » من شوخي مي كنم ؛اما جز حق بر زبانم جاري نمي شود ». بنابراين ،كساني كه به بهانه ي شوخي مرتكب گناه مي شوند ؛ براي مثال به ديگران تهمت مي زنند ، يا آنها را مسخره مي كنند ، از نظر ايشان نكوهش شده است .
15 ـ گذشت و خطاپوشي
گذشت از ويژگي هاي نيكوكاران است و در قرآن و روايات برآن بسيار تاكيد شده است ؛ براي مثال در قرآن مي فرمايد :«و جزاي بدي مانند آن بدي است ،پس هركه درگذرد و نيكوكاري كند ، پاداش او بر [ عده ] خداست » (40)
گذشت از خطا و بدي ديگران ، از مهمترين و شاخص ترين و ويژگي هاي انسان هاي بزرگواراست .رسول خدا (ص) هيچ گاه بدي را با بدي پاسخ نمي داد ، بلكه همواره مي بخشيد و از بدي افراد مي گذشت (41) .ايشان مي فرمود :«آيا شما را از بهترين خلايق دنيا و آخرت آگاه نكنم ؟ گذشت نسبت به كسي كه به شما ستم كرده ؛ پيوند با كسي كه از شما بريده ؛نيكي در حق كسي كه به شما بدي كرده و بخشش در حق كسي كه از شما دريغ كرده » (42)
همواره مردم را به پيامدها و پاداش هاي دنيوي و اخروي بخشش بشارت مي داد ؛ براي مثال مي فرمود :«گذشت جز عزت براي انسان نيفزايد ، پس گذشت كنيد تا خدا شما را عزيز كند » (43) و « در روزمحشر منادي ندا مي دهد ،كسي كه پاداشش برعهده ي خداست ،برخيزد و وارد بهشت شود ».مي پرسند : «چه كسي پاداشش بر عهده ي خداست ؟» مي گويد : « كساني كه نسبت به مردم گذشت داشتند » (44) و «هركس به گاه قدرت ، گذشت كند ، خداوند در روزلغزش و لرزش گام ها ( روز قيامت )ازخطاهاي او مي گذرد » (45)
پي نوشتها :
1 ـ الضيف دليل الجنه ، بحار الانوار ، ج 72 ، ص 260 ـ 261.
2 ـ الضيف ياتي القوم برزقه ؛ فاذا ارتحل بجميع ذنوبهم ، بحارالانوار ، ج 72 ، ص 461 .
3 ـ بحارالانوار ، ج 72 ، ص 461 .
4 ـ كل بيت لايدخل فيه ضيف لايدخله الملائكه ، بحارالانوار ، ج 72 ، ص 461 .
5 ـ ارشاد القلوب ، ص 138 .
6 ـ اوصي الشاهد من امتي و الغائب ان يجيب دعوه المسلم و لو علي خمسه اميال ؛ فان ذلك من الدين ، بحارالانوار ، ج 72 ، ص 447 -448.
7 ـ من الجفا ... ان يدعي الرجل الي طعام فلا يجيب او يجيب فلا ياكل . بحارالانوار ، ج 72 ، ص 447 .
8 ـ بحارالانوار ، ج 72 ، ص 464.
9 ـ سنن ابي داود ، ج 2 ، ص 196 .
10 ـ مكارم الاخلاق ، ص 22 ؛ بحارالانوار ، ج 16 ، ص 236.
11 ـ شرالطعام الوليمه يدعي اليها الشعبان و يحبس عنه الجيعان .(ميزان الحكمه ، ج 5 ، ص 522 ) .
12 ـ كفي بالمره اتما يستقل ما يقرب الي اخوانه ( المحاسن ،احمد بن محمد بن خالد البرقي ، تحقيق : السيد جلال الدين الحسيني ، دارالكتب الاسلاميه ، [ بي تا ] ، ج 2 ، ص 412 ) .
13 ـ بحارالانوار ، ج 72 ، ص 459 .
14 ـ بحارالانوار ، ج 72 ، ص 459 .
15 ـ ان من حق الضيف ان يعدله الخلال ، بحارالانوار ، ج 441/63.
16 ـ من احب ان يحبه الله و رسوله قليا كل مع ضيفه ( ميزان الحكمه ، ح 2399) .
17 ـ المستطرف ، ج 1 ، ص 238 .
18 ـ بحارالانوار ، ج 47 ، ص 41 .
19 ـ بحارالانوار ، ج 72 ، ص 451 .
20 ـ يا اباذر لا تصاحب الا مومنا و لاياكل طعامك الا تقي و لا تاكل طعام الفاسقين . ( مستدرك سفينه البحار ، الشيخ علي النمازي ، تحقيق : الشيخ حسن بن علي النمازي ، قم : موسسه النشر الاسلامي لجماعه المدرسين ، 1419 ، ج 87 ، ص 202 ) .
21 ـ بحار الانوار ، ج 72 ، ص 451 .
22 ـ فرقان / 27 ـ 28.
23 ـ صافات / 51 ـ 55.
24 ـ قال النبي (ص) : المرء علي دين اخيه فلينظر احدكم من يخالل » (ابو عبدالرحمن سلمي ، « آداب الصحبه و حسن العشره » در : مجموعه آثار ابوعبدالرحمن سلمي ، گردآوري نصرالله پورجوادي ،تهران : مركز نشر دانشگاهي ، چاپ اول ، 1372 ؛ ج 2 ، ص 65 .
25 ـ بحارالانوار ، ج 71 ، ص 188 .
26 ـ ر . ك : بحارالانوار ، ج 71 ، صي باب 11 .
27 ـ قال النبي (ص) قطيعه الجاهل تعدل صله العاقل . ( بحارالانوار ، ج 71 ، ص 198 ) .
28 ـ قال النبي (ص) مجالسه الاشرار تورث سوء الظن بالاخبار و مجالسه الاخيار تلحق الاشرار بالاخبار ، ( بحارالانوار ، ج 71 ، ص 199 ) .
29 ـ قال النبي (ص) : واحذر صحابه من يقبل رايه وينكر عمله . فان الصاحب معتبر بصاحبه ( بحارالانوار ، ج 71 ، ص 199 ) .
30 ـ بحارالانوار ، ج 71 ، ص 188 ـ 189 .
31 ـ ر . ك : تحف العقول ، ص 237 ؛ بحارالانوار ، ج 71 ، و ج 75 و ص 239 و 235 ؛ مصادقه الاخوان ، للشيخ الصدوق علي بن بابويه القمي ،اشراف السيد علي الخراساني الكاظمي ،الكاظميه ؛ منشورات مكتبه الامام صاحب الزمان العامه ؛[ بي تا ] ص 72 .
32 ـ ابوعبدالرحمن سلمي : « آداب الصحبه و حسن العشره » در : مجموعه آثار ابوعبدالرحمن سلمي ، گردآوري نصرالله پورجوادي ، تهران : مرك نشر دانشگاهي ، چاپ اول : 1372 ، ج 2 ، ص 77 ـ 78 .
33 ـ من سر مومنا فقد سرني و سرني فقد سر الله . (جامع السعادات ، ج 2 ، ص 226 ) .
34 ـ ان احب الاعمال الي الله عزوجل ادخال السرور علي المومنين ( جامع السعادات ، ج 2 ، ص 226 ) .
35 ـ مكارم الاخلاق ، طبرسي ، ص 21 .
36 ـ واقعه / 35 ـ 37 .
37 ـ الشمائل المحمديه ، فصل في مزاجه .
38 ـ اخلاق النبي و آدابه ، ج 4 ، ص 93 .
39 ـ كنز العمال ، ج 1 ، ص 43 ، ح 106 .
40 ـ شورا / 40
41 ـ سنن الترمذي ، ج 3 ، ص 249 ، ح 2085.
42 ـ بحارالانوار ، ج 68 ، ص 399 .
43 ـ العفو لايزيد العبد الا عزاً فاعفوا يعزكم الله ( كنز العمال ، ح 7012 ) .
44 ـ كنزالعمال ، ح 7009.
45 ـ كنز العمال ، ح 7023 .