- ضرورت نمایه سازی منابع کلام در مرکز چه بوده است؟

علم کلام، از جمله علومی است که بخاطر چالشی بودن عقاید و باور های پیروان ادیان و مذاهب، توسعه چشمگیری هم از جهت محتوایی و هم از جهت حجمی، پیدا کرده. به ویژه در این دوران، با بهره مندی از ابزارهای رایانه ای و سایت ها و شبکه های اینترنتی دسترس تر  از هر زمان برای کاربران قرار گرفته و شُبهه ها و پرسش های بی شماری را در اختیار آنان قرار می دهد. اما کثرت تولید اطلاعات از یک جهت و عدم وجود نظم منطقی برای استفاده از آن ها از جهت دیگر، از تنگنا ها و مشکلات عصر اطلاع رسانی اینترنتی محسوب می گردد، که می تواند آسیب ها و زیان های مهمی در پی داشته باشد.

به عنوان نمونه، شبهه های زیادی در اعتقادات جوانان و نوجوانان از طریق سایت های اینترنتی به وجود می آورند، ولی جوانِ نا آگاه بخاطر عدم دسترسی به پاسخ آن ها، درمانده شده و چه بسا در وی اثر منفی بر جای می گذارد. لاجرم باید برای تمامی اطلاعات این بخش مهم از علوم اسلامی، تدابیری اندیشیده شده تا به صورت منظم و نظام مند، اطلاعات این علم سازماندهی شده و در اختیار همگان قرار گیرد، تا پاسخی به نیاز جامعه بوده و هم چنین ساختار محتوایی این علم گسترده دامن را به وجود آورد.

- هدف مرکز از نمایه سازی منابع کلام چیست؟

هدف اصلی نمایه سازی منابع کلام این است که کاربران و دانش پژوهان قادر باشند موضوعات کلامی را با استفاده از یک یا چند اصطلاح، از بین ده ها هزار موضوع موجود در این علم، به راحتی بازیابی نمایند و بدون نیاز به متن مکتوب، از طریق متن الکترونیکی به اطلاعات مورد نیاز خود دسترسی داشته باشند. در نتیجه هر نمایه منابع کلامی می تواند دو هدف در پی داشته باشد:

1. زمان و تلاش برای یافتن اطلاعات را به حداقل میزان کاهش دهد.

2. موفقیت جستجوی استفاده کنندگان را به حد اکثر برساند.

- نمایه سازی منابع علم کلام از چه تاریخی در مرکز شروع شد؟

پس از آن که کار تدوین اصطلاح نامه کلام اسلامی به پایان رسید و این اثر گرانسنگ در دو جلد، در سال 1382 منتشر شد، زمینه برای نمایه سازی منابع کلامی از جهت علمی مهیا گردید، ولیکن اقدامی برای نمایه کردن آن ها به عمل نیامد و در واقع عزم سازمانی برای چنین امر مهمی وجود نداشت، تا این که در سال 1384 واحد های درگیر در امر اصطلاح نامه و اطلاع رسانی در یکدیگر ادغام و مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی به وجود آمد. یکی از مأموریت های مرکز، نمایه سازی منابع اسلامی بر اساس اصطلاح نامه و مطابق با استاندارد نمایه سازی بود. از آن پس نمایه سازی در شکل نوین خود، در مرکز آغاز گردید. در فاز اول منابع علم اصول فقه، در فاز دوم منابع علوم قرآنی و در فاز سوم علم کلام در دستور نمایه سازی قرار گرفت. کار نمایه کردن منابع کلام اسلامی از اوائل سال 1388 آغاز گردید و هم اکنون در حال اتمام موارد پیش بینی شده و کنترل مراحل نهایی نمایه ها می باشد.

- آیا مؤسسات دیگری در سازماندهی منابع علم کلام، کار مشابهی انجام داده اند؟

تا آن جایی که من اطلاع دارم، پیش از نمایه سازی منابع کلامی در مرکز، کار مشابهی در مراکز  و مؤسسات دولتی و خصوصی انجام نیافته و به خاطر  صعوبت عملیات نمایه سازی، وقت بری برای محققان و هزینه های زیاد مالی، تا کنون کسی زیر بار آن نرفته و یا اساساً به ضرورت انجام آن واقف نشده است.

البته کارهای نرم افزاری قابل تحسینی در جمع آوری اطلاعات و یا مجموعه سازی منابع علم کلام در داخل و خارج کشور به عمل آمده و به مقدار زیادی از نیاز های جامعه را پاسخ داده است، ولیکن در هیچ یک از آن­ها، عمل نمایه سازی به معنای مصطلح خود، جهت سازماندهیِ نظام مند اطلاعات انجام نیافته است و اگر برای تسهیل جستجوی کاربران، موضوع بندی هایی هم صورت گرفته باشد، بی تردید بر اساس کنترل واژگان (از جمله اصطلاح نامه) که کارساز ترین روش سازماندهی اطلاعات است، پیروی نشده است و در علم اطلاع رسانی نوین، مقبول تلقی نمی گردد؛ زیرا تطابقی با استانداردهای بین المللی ندارد.

- مراحل عملیاتی نمایه سازی در مرکز چگونه است؟

پیش از انجام نمایه سازی، مراحلی چون شناسایی منابع موجود، انتخاب منابع معتبر، تهیه متن مکتوب و متن الکترونیکی و تدوین نرم افزار رایانه ای متناسب با عملیات نمایه سازی، باید طی گردد، که برخی از آن­ها را مختصرا توضیح می دهم:

1.  منابع شناسی

در شناسایی منابع، تلاش می شود تمام منابع کلامی موجود مذاهب اسلامی (از فرقه های شیعه و فرقه های اهل سنت) از طریق نرم افزار های کتابشناسی - مانند: کتیبه - و نرم افزار های تخصصی علمی - مانند : معجم العقائد،کتابخانه کلام اسلامی، موسوعة الشاملة و... - ،کتابخانه های دیجیتالی - مانند : کتابخانه دیجیتالی مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی-  و کتابخانه های الکترونیکی سایر مراکز و مؤسسات قابل دسترسی، مورد شناسایی قرار  گرفته و از آن ها لیستی با اطلاعات کامل کتابشناختی تهیه گردد.

2. انتخاب منابع

بعد از تهیه لیست منابع، شورای علمی گروه نمایه سازی همه آن ها را مورد بررسی و امعان نظر قرار داده و بر اساس سیاست مرکز، تعدادی را برای نمایه سازی تفصیلی، تعدادی را برای نمایه سازی اجمالی، تعدادی را برای نمایه تحلیلی- توصیفی انتخاب می کند.

آنچه که در فاز اول برای سازماندهی اطلاعات علم کلام تصویب شده، منابع کلام اسلامی (به عبارتی کلام قدیم) است و نمایه کلام جدید (یا مسائل جدید کلامی) به فاز دوم واگذار شده است، که هنوز شروع نشده است.

3.  تهیه منابع

برای تهیه منابع جهت نمایه سازی آن ها، لازم است از دو جهت اقدام شود: اول از جهت تهیه متن مکتوب و دوم از جهت متن الکترونیکی.

از جهت متن مکتوب، آن­چه که از کتابخانه مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی و کتابخانه های امانی و اهل قلم دفتر تبلیغات اسلامی فراهم می گردید، تهیه و در اختیار نمایه سازان قرار داده شد و آن تعدادی که در کتابخانه ها موجود نبود، از بازار خریداری شد و آن تعدادی که در بازار موجود نبود، از  کتابخانه های دیگر امانت گرفته شد و یا از متن الکترونیکی چاپ گرفته شد و به هر طریق ممکن متن های مورد نیاز نمایه سازان فراهم گردید.

از جهت متن الکترونیکی نیز اقدامات مشابهی انجام گرفت و از نرم افزارهای مجاز کتابخانه ای و نرم افزارهای علمی و یا شبکه های اینترنتی منابع مورد نیاز تهیه شده و برخی از آن­ها از مراکز تهیه کننده متن الکترونیکی خریداری و یا با متن های مرکز معاوضه شده و در شبکه قرار گرفت و آن تعدادی که دسترسی الکترونیکی به آن­ها مقدور نبود، در مرکز تایپ و مقابله شد و در اختیار نمایه سازان قرار گرفت.

به هر صورت، متن مورد نظر  باید معتبر و مورد اعتماد و اطمینان باشد، تا در اختیار نمایه سازان قرار گیرد، چه متن مکتوب و چه متن الکترونیکی.

اما خود نمایه سازی، دو مرحله دارد: یکی مطالعه، بررسی و تصمیم گیری در باره محتوای یک سند و یا فرازی از آن و استخراج یک و یا چند موضوع از آن، که اصطلاحاً به آن "تحلیل مفهومی" می گویند و دیگری تبدیل مفاهیم به توصیفگر ها و یا اصطلاحات علم کلام و یا علوم مربوط، که اصطلاحاً به آن "ترجمه" می گویند.

لازم به ذکر است، همه این ها به صورت رایانه ای و در برنامه خاص سازماندهی اطلاعات، انجام می گیرد.

پس از نمایه سازی، تمام نمایه ها در اختیار کنترل کننده قرار می گیرد و او موظف است تمام نمایه ها را بر اساس آیین نامه داخلی مورد بررسی قرار داده و اشکالات و خطاهای احتمالی را پیدا و کتباً به نمایه ساز گوشزد نماید، تا توسط خود نمایه ساز کار اصلاح نمایه ها انجام گیرد.  

  - منابع کدام یک از فرقه های اسلامی را نمایه نموده اید؟

منابعی که در دستور نمایه سازی قرار گرفتند، از جهت گستره اعتقادی شامل تمام فرقه های کلامی مسلمانان می گردند و تنها از بین آن­ها منابعی که ضاله محسوب شده و منتسب به فرقه های گمراه مذهبی مانند وهابیت و بهائیت بوده اند، از دستور کار خارج شده اند.

اما سایر فرقه های اسلامی مورد توجه بوده و از میان آن ها منابعی مورد نمایه قرار گرفتند. از جمله، از شیعه (اعم از امامیه، زیدیه و اسماعیلیه) و از اهل سنت (اعم از اشاعره، معتزله، ماتریدیه و اهل حدیث) تعدادی انتخاب و مورد نمایه قرار گرفتند.

به عنوان مثال از منابع شیعه امامیه کتاب هایی چون "فرق الشیعة نوبختی، الایضاح فضل بن شاذان، التوحید شیخ صدوق، اوائل المقالات شیخ مفید، الذخیرة سید مرتضی و قواعد العقائد خواجه نصیر طوسی". از منابع شیعه زیدیه کتاب هایی چون "العقد الثمین شوکانی، تثبیت الامامة یحیی رسی و الاصباح علی المصباح مؤیدی". از منابع اسماعیلیه کتاب هایی چون "مصابیح الإمامة احمد کرمانی، سمط الحقائق وداعی و کنزل الولد حامدی". از منابع اهل سنت اشعری کتاب هایی چون "مقالات الاسلامیین اشعری، شرح المقاصد تفتازانی و شرح المواقف قاضی ایجی". از اهل سنت معتزلی کتابی چون "شرح الاصول الخمسة قاضی عبد الجار". از اهل سنت ماتریدی کتاب هایی چون "شرح العقائد النسفیة تفتازانی و رسالة التوحید محمد عبده". از اهل حدیث کتب هایی چون "الأسماء و الصفات بیهقی، حادی الارواح ابن قیم جوزی و الایمان ابن منده اصفهانی". هم چنین از سایرین مانند "الإباضیة بین الفرق الاسلامیة علی معمر و الملل و النحل شهرستانی" نمایه سازی شدند.

  - کتاب های نمایه شده، به چه زبانی هستند؟

منابع نمایه شده، عموما به دو زبان عربی و فارسی می باشند. حدود دو سوم آن را کتاب ها را عربی تشکیل می دهند و یک سوم آن ها را کتاب های فارسی، که قسمت اعظم کتاب های فارسی از تألیفات علامه شهید مطهری می باشند.

- اگر امکان دارد به سلایق نویسندگان کتاب های کلامی اشاره ای بفرمایید.

کتاب هایی که برای نمایه شدن اتنخاب گردیده اند، دارای سلایق علمی مختلف و متنوعی می باشند. به برخی از آن­ها اشاره می کنم:

1) بسیاری از  آن­ها صبغه استدلالی داشته و با ارائه دلیل نقلی و یا عقلی مطلب را به اثبات می رسانند. به عنوان نمونه در منابع شیعه مانند کتاب های: "قواعد العقائد تألیف خواجه نصیر طوسی، قواعد المرام تألیف ابن میثم بحرانی و المنقذ من التقلید تألیف محمود حمصی" و در منابع اهل سنت مانند کتاب های: "الابانة عن اصول الدیانة تألیف ابوالحسن اشعری و لمع الأدلة فی قواعد عقائد اهل السنة و الجماعة تألیف عبدالملک جوینی"، از این جمله اند.

2) برخی از نویسندگان پیش از طرح مباحث کلامی، به بحث های مربوط به امور عامه (مانند کلیات احکام وجود و مباحث ماهیت و علت و معلول و جواهر و اعراض و نظایر آن­ها) می پردازند. به عنوان نمونه در منابع شیعه مانند کتاب های: "ارشاد الطالبین تألیف فاضل مقداد و گوهر مراد تألیف فیاض لاهیجی و کشف المراد تألیف علامه حلی" و در منابع اهل سنت مانند کتاب: "شرح المواقف تألیف قاضی ایجی و شرح المقاصد تألیف تفتازانی" از این قبیل می باشند. اما بسیاری از نویسندگان دیگر، از آغاز اقدام به طرح مباحث کلامی نموده و وارد مباحث فلسفی نشدند.

3) برخی  از منابع صبغه جدلی و مناظره ای دارند. به عنوان نمونه در منابع شیعه مانند کتاب های: "المراجعات تألیف سید شرف الدین، احقاق الحق و از هاق الباطل تألیف شهید قاضی نورالله شوشتری و دلائل الصدق تألیف علامه محمد حسن مظفر" از این جمله می باشند.

4) برخی از منابع صبغه روایی و حدیثی دارند. به عنوان مثال در منابع شیعه کتاب "التوحید تألیف شیخ صدوق" از این نمونه است.

5) برخی از منابع جنبه آموزشی دارند. کتاب "آموزش عقاید تألیف علامه مصباح یزدی" در بین منابع شیعه از این قبیل می باشد.

- به نظر شما تنوع موضوعی منابع کلامی چگونه است؟

از جهت محتوایی، گر چه تمام منابعی که برای نمایه انتخاب شده اند، در موضوع علم کلام می باشند، ولی برخی از آن ها درباره خود علم کلام و برخی دیگر درباره موضوعات کلامی می باشند. به همین جهت، تنوع موضوعی زیادی بین آن ها حکمفرما است. به جهت گیری موضوعی برخی از آن­ها اشاره می کنم:

1) بسیاری از منابع نمایه شده تمام یا اکثر مباحث کلام اسلامی را در بر دارند. به عنوان نمونه در منابع شیعه کتاب های: "اللوامع الإلهیة تألیف فاضل مقداد سیوری، تقریب المعارف تألیف ابوالصلاح حلبی و عقائد الإمامیة تألیف محمد رضا مظفر" و در منابع اهل سنت مانند کتاب های: "اصول الدین تمیمی بغدادی و صریح السنة تألیف محمد بن جریر طبری"، از این قبیلند.

2)برخی از آن­ها یکی از موضوعات کلامی را مورد بررسی قرار داده اند. به عنوان نمونه در منابع شیعه مانند کتاب های: "التوحید تألیف شیخ صدوق، الشافی فی الإمامة تألیف سید مرتضی و قیام و انقلاب مهدی (ع) تألیف شهید علامه مطهری" و در منابع اهل سنت مانند کتاب های: "الأسماء و الصفات تألیف ابوبکر بیهقی و رسالة التوحید تألیف محمد عبده" را می توان از این طیف بر شمرد.

3)برخی از آن­ها درباره فرقه ها و مذاهب می باشند. به عنوان نمونه در منابع شیعه مانند کتاب های: "فرق الشیعة تألیف نوبختی و بحوث فی الملل و النحل تألیف جعفر سبحانی" و در منابع اهل سنت مانند کتاب های: "الملل و النحل تألیف شهرستانی و مقالات الاسلامیین تألیف اشعری"، از این نمونه هستند.

4)برخی از کتاب های شیعه تألیف مستبصرینی است که پس از گرایش به مکتب اهل بیت (ع) و رویگردانی از مذاهب اهل سنت، در ردّ آن­ها و در پاسخ شبهات آنان کتاب و یا کتاب هایی تألیف نمودند. مانند کتب مستبصرینی چون "محمد تیجانی سماوی، مروان خلیفات و سامی البدری".

به هر حال، در نمایه سازی منابع کلامی تمام جهات مورد نیاز پژوهشگران (اعم از شیعه و اهل سنت) مد نظر قرار داشته و تا آن­جایی که ممکن بود در این برنامه گنجانده شده است. البته باید اذعان کرد که  گردآوری و نمایه سازی موضوعی تمام کتاب های کلامی و هم چنین مجلات و مقالاتی که در خصوص علم کلام و یا مباحث کلامی نگاشته شده باشند، کاری است بس سترگ و خارج از توان فعلی مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی. زیرا چنین امر عظیمی نیاز به عزم و همت مسئولان فرهنگی و پژوهشی کشور داشته و برنامه و بودجه کلان ملی می طلبد.

با سپاس از اینکه با ما گفت و گو کردید.

انتهای پیام/ 115