نویسنده: مریم سلیمانی صدر
منبع: اختصاصی سایت مرسلات
این پژوهش با عنوان «بررسی تأثیر مصرف مسکرات بر بنیان خانواده از منظر اسلام» با ماهیت توصیفی وروش کتابخانه ای تلاش می نماید تا توطئه های بزرگ و نابخشودنی که درطول تاریخ مخصوصاً سال های اخیر از جانب برخی سودجویان غربی و وابستگان بی خرد داخلی آنها نسبت به خانواده ها روا داشته شده است و مصرف مسکرات را به عنوان مُسکنی آرام بخش معرفی کرده و ضربه های بی شماری را برپیکره ی خانواده وارد نموده اند خنثی سازد. یافته های پژوهش می رساند که شرابخواری درقبل اسلام عادتی بشری بوده و درمیان بسیاری از ملّت ها رواج داشته است. باظهور اسلام به تدریج شرب خمرتحریم گردید و اسلام در دستور نهایی خود با صراحت کامل شراب را پلید و از عمل شیطان معرفی کرد. متخصصان علوم پزشکی، جامعه شناسی و روان شناسی نیز استعمال مسکرات را مخرّب جسم،جامعه و روان دانسته و گاهی علّت اجتماعی اعتیاد به الکل را اختلافات خانوادگی و گاهی علّت روانی آن را ضعف عزّت نفس می دانند. با دقّت نظر به عامل اقتصاد در خانواده، که زمینه ی مناسبی را برای پرورش خصوصیات مهمّ اخلاقی فراهم می آورد و یا با رعایت تکالیف و حقوق حاکم بین زوجین که از بی بندو باری و هرج و مرج جلوگیری میکند و با اهمیّت دادن والدین به تربیت دینی فرزندان، بنیان خانواده مستحکم خواهد ماند، ولی در صورت نادیده گرفتن ارزش ها در خانواده و گرایش به مصرف مسکرات زیان های غیرقابل جبران اقتصادی، اخلاقی و تربیتی برای فرد معتاد و خانواده ی او به یادگار خواهد ماند. بنابراین می توان گفت که اسلام و حتّی متخصصین غیرمسلمان مصرف مسکرات را جایز نمی دانند و به دلیل اهمیّت نظام خانواده و توصیه ی اکید اسلام بر تحکیم آن باید با تقویت عوامل تحکیم بنیان خانواده از واردآمدن آسیب های غیرقابل جبران مصرف مسکرات بر پیکره ی این کانون پُرمهر خودداری کرد.
واژگانکلیدی: الکلیسم، اقتصاد، تحکیمخانواده، تربیتدینی، مسکرات .
مقدمه
خانواده به عنوان پایه و زیربنای ساخت اجتماع است به گونه ای که سلامت جامعه همواره در گرو سلامت خانواده میباشد. در واقع ریشه و اساس بسیاری از کجرفتاریها و انحرافات اجتماعی در درون این نظام کوچک اجتماعی جای دارد. از مخرب ترین عواملی که خانواده، این کانون پرمهر را به فروپاشی سوق میدهد، مصرف مسکرات است.
منظور از مسکرات در این تحقیق، مایع مستکنندهای است که عقل را زایل مینماید و باعث مستی، بیتفاوتی و احساس لذّت کاذب میشود. منظور ازبنیان خانواده در این پژوهش، پایدار کردن روابط اعضای خانواده و یا به عبارتی تحکیم خانواده است. دین اسلام، هر آنچه را که موجب مسخ هویت انسان شود و زندگی متعارف و متعالی او را تحت تأثیر قرار دهد منع کرده است. لذا در این مقاله تلاش شده با ماهیت توصیفی و روش کتابخانهای میزان تأثیرگذاری و پیامدهای مصرف مسکرات از جنبههای گوناگون اقتصادی، اخلاقی و تربیت دینی فرزندان در چارچوب محیط خانواده و از دیدگاه اسلام و صاحبان خرد و اندیشه با بهرهگیری از آیات و روایات و سخن بزرگان علم و دین بررسی شود.
تعادل فرد در تفکرات، رفتارها و هیجانات باعث تحکیم روابط او با خانوادهاش میگردد و از آنجایی که مصرف مسکرات این تعادل را بر هم زده و سرانجام باعث متلاشی شدن بنیان برخی خانوادهها میشود، حائز اهمیت است که با توجه به وجود مشکلات در بعضی خانوادههای الکلی و رابطهی مصرف مسکرات با این مشکلات، این مسئله مورد بررسی قرار گیرد.
مؤلفهی اصلی موضوع این مقاله یعنی مصرف مسکرات، همیشه موضوع مهمی در سطح جامعهی بشری بوده امّا پیشینهی این تحقیق با این عنوان تقریباً جدید است. از آثار موجود علاوه بر کتب تفسیری مانند تفسیر المیزان از علامه محمّدحسین طباطبایی و کتب روایی مانند وسایل الشیعه از محمّدبن حسن حرّ عاملی، میتوان به کتاب شناخت الکل از نگاه علمی، اجتماعی، اقتصادی به قلم رضا آقاپور مقدم اشاره کرد.
مفهوم خمر و سکر
خمر: اصل خمر، پوشاندن چیزی است و به هر چیزی که با آن و به وسیلهی آن پوشانده میشود خمار گویند.[1]
در مورد معنای سُکر که بیارتباط با نوشیدن شراب نیست راغب اصفهانی بیان میکند که «سکر، حالتی است که میان انسان و عقل او عارض میشود و قرار میگیرد. واژهی سُکر بیشتر در مورد – مُسکِر- به کار میرود و گاهی نیز این حالت از خشم و عشق عارض میشود و انسان را فرو میگیرد و سُکر اسمی است برای هر چیزی که سُکرآور و مستکننده است و سَکر یعنی بندآوردن و بسته شدن مجرای آب و این تعبیر به اعتبار همان حالتی است که در میان انسان و عقلش سدّ میشود».[2]
تحریم شراب در آیات قرآن
یکی از عادتهای زشت و شایع در بین مردم، میگساری بود، که شارع اسلام به تدریج، تحریم آن را شروع کرد. این مطلب با تدبّر در آیات مربوط به تحریم شراب، کاملاً مشهود است. [3]
خداوند در مرحلهی اوّل، آیهی 33 سورهی اعراف را نازل کرد و فرمود:
(قُلْ إِنَّمَا حَرَّمَ رَبِّیَ الْفَوَاحِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَمَا بَطَنَ وَالإِثْمَ وَالْبَغْیَ بِغَیْرِ الْحَقِّ).
«بگو ای پیامبر که خدای من هرگونه اعمال زشت را چه در آشکار و چه در پنهان و گناهکاری و ظلم بناحق و ... را حرام کرده است.»[4]
این آیه در مکّه نازل شد و به طور کل، هر عملی را که مصداق اثم باشد حرام کرد ولی در این آیه نفرمود که شرب خمر هم مصداق اثم است و بیان نکرد که در شرب خمر اثمی کبیر است.[5]
به این ترتیب نخست شارع در بعضی از سورههای مکّی به زشتی شرب خمر اشارههایی کرد و در اولین دورهی تحریم، آیهی 6علیه السلام از سورهی نحل را نازل فرمود:
(وَمِنَ ثَمَرَاتِ النَّخِیلِ وَالأَعْنَابِ تَتَّخِذُونَ مِنْهُ سَکَرًا وَرِزْقًا حَسَنًا).
وهم از میوههای درخت خرما و انگور، که از آن نوشابههای شیرین و رزق حلال بدست آورید.
این آیهی شریفه با بیانی زیبا، آنچه را که برای بدن مفید و پرفایده است و تولید بیماری نمیکند، با صفت حَسَن میآورد و آنچه را که برای بدن مفید نمیباشد، به طریق کنایی، غیر حسن و سکر نامیده و خواهان دوری از آن میباشد.[6]
مردم با این که آیه، صراحتاً حرمت شرابخواری را بیان کند، حاضر به دست برداشتن از این عمل نبودند، تا آنکه آیهی شریفهی 43 سوره نساء نازل شد.
(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ لاَ تَقْرَبُواْ الصَّلاَه وَأَنتُمْ سُکَارَى حَتَّىَ تَعْلَمُواْ مَا تَقُولُونَ)
ای اهل ایمان در حال مستی به نماز نیایید تا بدانید آنچه میگویید.
نکتهی قابل توجّه این که، مفهوم آیه این نیست که در غیر حال نماز، نوشیدن شراب مجاز است، بلکه برنامهی تحریم، تدریجی و مرحله به مرحله بوده است و میتوان گفت که این آیه، نسبت به حالت غیر نماز سکوت کرده است.[علیه السلام]
سپس آیهی 219 از سورهی بقره نازل شد و بیان کرد:
(یَسْأَلُونَکَ عَنِ الْخَمْرِ وَالْمَیْسِرِ قُلْ فِیهِمَا إِثْمٌ کَبِیرٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَإِثْمُهُمَآ أَکْبَرُ مِن نَّفْعِهِمَا)
یعنی ای پیامبر، از تو از حکم شراب و قمار میپرسند، بگو در این دو کار گناه بزرگی است و سودهایی ولی زیان گناه آن بیش از منفعت آن است.
در اینجا تصریح میکند که شرب خمر اثم است و در سورهی اعراف به طور صریح بیان میکند که هر چه مصداق اثم باشد، خداوند نهی کرده است.[8]
سرانجام بعد از این که مسلمانان با احکام شرعی آشنا شدند و آمادگی فکری پیدا کردند، دستور نهایی تحریم شرب خمر با صراحت کامل و بیانی استوار در آیات 90 و 91 سورهی مبارکهی مائده بیان گردید.
(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ إِنَّمَا الْخَمْرُ وَالْمَیْسِرُ وَالأَنصَابُ وَالأَزْلاَمُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّیْطَانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ. إِنَّمَا یُرِیدُ الشَّیْطَانُ أَن یُوقِعَ بَیْنَکُمُ الْعَدَاوَهَ وَالْبَغْضَاءَ فِی الْخَمْرِ وَالْمَیْسِرِ وَیَصُدَّکُمْ عَن ذِکْرِ اللّهِ وَعَنِ الصَّلاَهِ فَهَلْ أَنتُم مُّنتَهُونَ)
«ای اهل ایمان شراب و قمار و بتپرستی و تیرهای گروبندی، همهی اینها پلیدند و از عمل شیطان است از آن البته دوری کنید تا رستگار شوید. شیطان قصد آن دارد، به وسیلهی شراب و قمار، میان شما عداوت و کینه برانگیزد و شما را از ذکر خدا و نماز بازدارد. پس شما آیا از آن دست بر میدارید؟»[9]
تحریم شراب از دیدگاه روایات
محمّدبن یعقوب، عن محّمد بن یحیی ... عن ابی الحسن الماضیعلیه السلام قال:
«انَّ اللهعزّوجَل لمیحرِّم الخمر لِاِسمها و لکن حرَّمها لِعاقبتها فماکان عاقبته عاقبهالخمر فهو خمرٌ».[10]
«خداوند شراب را به خاطر اسمش تحریم نکرد بلکه به خاطر عواقب آن حرام کرد، لذا هر چیزی اثر خمر را داشته باشد حرام است».[11]
در این که آیا شرب خمر شرّ و بدی است یا ترک کردن نماز. روایت شده از علیّ بن ابراهیم، عن ابیه ... عن اسماعیل بن یسار عن ابی عبداللهعلیه السلام که فرمودند:
«سَأَلَهُ رجل، فقال، اصلحک الله، اشرب الخمر شرّ؟ أم ترک الصلاه؟ فقال: شرب الخمر ثمَّ قال: و تَدری لِمَ ذاک؟ قال: لا، قال: لِاَنّه یصیرُ فی حال لایعرف رَبّه».[12]
مردی از امام صادقعلیه السلام پرسید: آیا نوشیدن شراب شرّ و بدی است؟ یا ترک نماز؟ حضرت فرمودند: شرب خمر. میدانی چرا؟ او گفت: نه، حضرت فرمودند: زیرا در آن حال که مست میگردد، پروردگارش را نمیشناسد.
حضرت صادقعلیه السلام نیز فرمودند: «شُربُ الخمرِ مفتاحُ کل شرّ. و محمّدبن یحیی از بعضی از اصحاب از حضرت رسول6 نقل میکند که فرمودند:
«یا علیّ جُعِلَتِ الذُّنوبُ کُلُّها فی بیتٍ وَ جُعِلَ مِفتاحُها شُربُ الخمرِ.
ای علی! تمام گناهان در خانهای نهاده شده و شرابخواری را کلید آن قرار دادهاند.»[13]
ترک میخوارگی، چندان مورد توجه اسلام است که اگر کسی تنها برای سلامت جسم و روح خویش، از نوشیدن آن خودداری کند، از مزد دنیوی نیز محروم نمیگردد، زیرا پیامبر6 در وصیت خویش به حضرت علیعلیه السلام فرمودند:
«کسی که برای غیر خدا نیز از آشامیدن هرگونه مستکنندهایی خویشتنداری کند، خداوند از نوشابههای سر به مهر بهشتی به او بیاشاماند. حضرت علیعلیه السلام با شگفتی پرسیدند: برای غیر خدا هم؟ پیامبر6 فرمودند: آری، به خدا سوگند، اگر برای نگهداشت جسم و جان خویش نیز باشد، خداوند او را سپاس گوید و پاس دارد».[14]
دیدگاه پزشکی در باب مسکرات
به طور عامیانه میتوان گفت که، الکلیسم یعنی شرابخواری، معتاد به الکل و میگساری؛ امّا اگر بخواهیم به طور علمی تعریفی داشته باشیم میگوییم، الکلیسم عبارت است از مصرف غیر ارادی الکل که موجب وارد شدن زیان به فرد مصرف کننده و دیگران شود.
الکل و تأثیرات آن بر جسم از دیدگاه پزشکی
علوم پزشکی به آثار زیانبار مشروبات الکلی پی برده و مردم را از نوشیدن آن منع میکند، زیرا الکل با سرعت زیادی به معده و رودهی کوچک نفوذ میکند، ولی مابقی غذاها مسیر دستگاه گوارش را طی نمیکند زیرا مقدار زیادی از آن بیدرنگ از راه دیوارهی معده و رودهی کوچک جذب خون میگردد و جریان خون، این الکل را به تمامی قسمتهای بدن و از جمله مغز میرساند.[15]
مهمترین مشکلات و آثاری که شرب خمر بر جسم انسان دارد، در ناحیهی مغز و دستگاه عصبی است، امّا نباید از دیگر تأثیرات این بلای خانمانسوز غافل ماند. بنابراین برخی از تأثیراتِ منفی عبارتند از:
1. تأثیر الکل بر دستگاه تنفس: شُشهای الکلی در اثر مصرف الکل تورم یافته، لکّههای بنفش یا سفید رنگی روی آنها آشکار میشود. الکل کمکم، شخص الکلی را به برونشیت و سپس به بیماری سِل میکشاند.[16]
2. تأثیر الکل بر کبد(جگر): مهمترین تأثیر الکل، زیانی است که به جگر وارد میکند. مصرف مداوم الکل که خود به خود با سوء تغذیه همراه خواهد بود، سلولهای جگر را نابود میکند و موجب انباشته شدن چربی در آن میگردد.[1علیه السلام] که این نوع بیماری را سیروز کبدی میگویند.[18] همین مسئله علّت اصلی بیماریهای جدّی از جمله ناتوانی جنسی و مرگ زودرس در بین افراد الکلی است.
الکل و تأثیر بر نسل
فرزندان یکی از بزرگترین امانتها و ودیعههای خداوند و از بهترین نعمتهای او در نزد ما هستند که وجود آنها سرشار از خیر و رحمت و خوشی در خانوادهها میگردد، امّا به شرطی که این هدیههای الهی به صورت سالم و صالح در خانواده رشد نمایند. مسلّماً شرب خمر و هر نوع مسکری در دوران بارداری، سلامتی و تربیت فرزندان را به مخاطره میاندازد.
دیدگاه جامعهشناسی در باب مسکرات
الکل یکی از پرمصرفترین موادّ مخدّر در سراسر جهان محسوب میشود. درصد کسانی که الکلی هستند و به لحاظ روانی و جسمی به الکل معتاد شدهاند بسیار زیاد است و به دلیل این که بسیاری از اثرات سوء مصرف الکل، علاوه بر شخص بر روی جامعه هم میباشد، لذا مصرف موادّ مخدّر و مسکرات یک مسئلهی اجتماعی تلقّی میشود.
برخی از علل اجتماعی اعتیاد به الکل
1. تحولات اجتماعی کنترل نشده
2. بیکاری و مشکلات اقتصادی
3. ضعف در کنترل و نظارت خانوادهها
4. اختلافات خانوادگی
5. دوستان ناباب و معاشران ناسالم
الکل و جرمشناسی
جامعهشناسان سراسر جهان طبق تحقیقات خود در پی اثرات اجتماعی مصرف الکل به نتیجهای کلی رسیده و قائلند که، بر طبق آمار موجود بیش از نیمی از مرگ و میرها و زخمیشدنها در تصادفات رانندگی، تا حدّی به مصرف زیاد الکل توسط افراد مربوط میشود. از لحاظ جرمشناسی، ارتکاب جرائم در بین این گروه از افراد بسیار زیاد است. جرائمی مانند مستی در ملاء عام، رانندگی در حالت مستی، بروز رفتارهای خلاف اخلاق، ولگردی و تخلّف از سایر مقرّرات که برخورد با همهی آنها سالیانه خسارات هنگفتی را بر دستگاههای کنترل اجتماعی تحمیل میکند. علاوه بر همهی این خسارات، الکل نقش مهمی را نیز در ارتکاب جرائم جدّیتر مانند آدمکشی، ایراد ضرب و جرح و تجاوز به عنف، ایفا میکند.[19]
الکل و بیماریهای روحی و روانی
اولین هجمه و حملهی الکل در تمام اقسام الکلیسم، و در همهی مراحلش به سمت مغز و مراکز عصبی میباشد. الکل عامل انواع روانپریشیهای حادّ مانند خشم شدید و بیماریهای روحی نیمهحاد، مانند گنگی روانی و یا ناراحتیهای مزمن روانی است.[20]
مفهوم اقتصاد
فرهنگ معین اقتصاد را میانجی شدن، به اندازه خرج کردن و تعادل دخل و خرج را حفظ کردن، میداند.[21]
اقتصاد در خانواده
اقتصاد یکی از رموز بقای خانواده است. اقتصاد خانواده را میتوان چگونگی سازماندهی و مدیریت منابع خانه تعریف کرد.[22] اقتصاد با علوم انسانی و اخلاقی در ارتباط است، لذا توجّه به اقتصاد در خانواده زمینهی بسیار مناسبی را برای پرورش خصوصیات مهمّ اخلاقی در مدیران آیندهی جامعه به وجود میآورد. با رهبری صحیح و به جا در خانواده، خصوصیات جمعگرایی، صداقت، دلسوزی، صرفهجویی، مسئولیتپذیری، استعداد سِمَتگیری و دیگر خصوصیات مثبت، رشد و پرورش مییابد.[23]
تبیین مفهومی تحکیم خانواده
مقصود از تحکیم خانواده، فراگیری اصل اعتدال میان همگان، حاکمیت اخلاق و حفظ حقوق همهی اعضاء است. اگر هدف از برقراری زوجیّت و تشکیل خانواده به تعبیر قرآن، به سکونت رسیدن اعضاء است، لازم است که همهی رفتارها و تعاملات، در راستای تحقق این هدف باشد و منظور از تحکیم خانواده، رسیدن آن به سکونت است که با کمترین ظلم، نامردی و تحقیر حتّی یک عضو در خانواده، سازگار نیست.[24]
برخی از تکالیف شوهر در برابر همسر خود
1. تأمین خوراک و مسکن: امام باقرعلیه السلام فرمودند: «هر که همسر دارد و لباس و غذای ضروری او را ندهد بر امام لازم است که بینشان جدایی افکند».[25]
2. حسن معاشرت: رسول خدا6 حسن خلق را میستاید و میفرماید:
«اَکمَلُ المُؤمنینَ ایماناً اَحسَنَهُم خُلقاً و خیارکم، خیارُکُم لِنِسائِهِم خُلقاً؛ با ایمانترین مؤمنان، خوش اخلاقترین آنها هستند و بهترین شما، خوش اخلاقترین شما نسبت به زنان خود هستید».[26]
3. پرهیز از کتککاری: پیامبراکرم6 فرمودند:
«من در شگفتم از کسی که زنش را کتک میزند در حالی که خودش به کتک خوردن سزاوارتر است».[2علیه السلام]
4. پرهیز از فحش و ناسزاگویی: پیامبر6 نقل کردهاند: «از بدترین مردان شما کسانی هستند که پیوسته به مردم تهمت میزنند، گستاخند و بدزبانند...».[28]
برخی از تکالیف زن در مقابل شوهر خود
1. تمکین جنسی: تمکین جنسی و تسلیم بودن زن در برابر نیاز جنسی شوهر، هم به عفت و پاکدامنی مرد و زن میافزاید و هم موجب صمیمت و محبوبیت طرفین میگردد.
حضرت رسول6 خطاب به زنان میفرمایند: «لاتطولنَّ صَلاتُکُنَّ لِتَمنَعنَ اَزواجُکُنَّ»؛[29] نمازهایتان را طولانی نکنید تا اینکه همسرانتان را منع کنید.
2. خودداری از عصیان و نافرمانی: امام صادقعلیه السلام نقل میکنند که: «زن حق خدا را ادا نکرده تا حق شوهر را ادا کند. و همچنین فرمودند: هر زنی که شب کند و شوهر بر او به حق خشمگین باشد، خداوند نماز او را قبول نکند».[30]
تعریف واژهی تربیت و تربیت دینی
واژهی تربیت را عدّهای از ریشهی، (رَبَوَ) و به معنای پرورش دادن، پروراندن، اوج گرفتن، افزودن و رشد و نمو دادن میدانند.[31]
شهید مطهری; نیز مینویسد:
«تربیت عبارت است از پرورش دادن، یعنی استعدادهای درونی را که بالقوه در شیئ موجود است به فعلیّت درآوردن، پروردن و به کمال رساندن فردی که مستعدّ کمال است».[32]
و امّا تربیت دینی عبارت است از:
مجموعهی اعمال عمدی و هدفدار به منظور آموزش گزارههای معتبر یک دین به افراد دیگر به نحوی که آن افراد در عمل و در نظر به آن آموزهها، متعهّد و پایبند گردند.[33]
هدف از تربیت دینی
هدف از تربیت دینی آن است که والدین شور و شوق فطری کودک را نسبت به جلال و جمال الهی پرورش دهند و از رهگذر آن، فضائل اخلاقی را به ملکات اخلاقی مبدّل سازند.
نقش خانواده و اهمیّت آن در تربیت دینی
خمیر مایهی شخصیت انسان در خانواده تکوین مییابد و نگرشها، رغبتها، رفتارهای خوشایند و ناخوشایند نسبت به پدیدههای مختلف از خانه سرچشمه میگیرد. پس این حقیقت آشکار میگردد که نقش خانواده در تربیت فرزندان یک نقش بیبدیل میباشد.[34]
اسلام این مکتب پویا و جاوید که برنامه زندگی انسانها است، دستورهای مهمی پیرامون حقوق کودکان داده است و لازم دانسته که به آنها شخصیت دهیم و آنها را انسانی خداگونه تربیت کنیم، تا شایستگی ورود به جامعه و تلاش برای بهبود هر چه بیشتر آن را بیابند.[35] در کانون خانواده است که گرایش دینی افراد تقویت میشود و خمیرمایهی شخصیت مذهبی در آنان شکوفا میگردد. پیامبر اکرم6 میفرمایند: «کُلُّ مُولُود یولد علی الفِطرَهِ حتّی تکونَ اَبَواهُ یَهُودانه و یَنصُرانه؛ هر نوزادی به فطرت (اسلام و توحید) متولّد میشود، آنگاه پدر و مادر او را به یهودیّت و نصرانیّت گرایش میدهند و از راه فطرت منحرف میسازند.[36]
نقش خانواده در تربیت دینی فرزند، قبل از تولّد
1. همسر صالح و شایسته: اسلام به عنوان دین کامل و جامع نقطهی آغازین تربیت را قبل از ازدواج میداند، لذا به عنوان اولین گام، شرایطی را برای انتخاب همسر شایسته که زمینهساز تربیت صحیح فرزندان به شمار میرود لازم دانسته است. رسول گرامی اسلام6 در بیان شرایط همسر شایسته میفرمایند: «با زن به خاطر چهار ویژگی ازدواج میشود، ثروتش، زیباییاش، دینداریاش و شرافت و خانوادهاش و تو با زنان متدیّن ازدواج کن».[37]
2. غذای حلال: از نکتههای مهم و کاربردی تعالیم اسلامی در تربیت دینی فرزند، خصوصاً قبل از تولّد توجّه دادن به لقمهی حلال والدین است. امام صادق7 میفرمایند: «آثار کسب حرام در نسل انسان آشکار میشود، تأثیر مال حرام تا حدّی است که موجب عدم قبولی اعمال عبادی انسان میشود».[38]
نقش خانواده در تربیت دینی فرزند بعد از تولّد
الف) دوران کودکی
آشنایی صحیح والدین با دین، پاسخگویی درست و عمل آنان به دستورات شرعی و دینی از عوامل نقشآفرین در تربیت دینی میباشد. و از آنجا که والدین در این مرحله به عنوان بهترین الگو برای فزرندان میباشند هر نوع ناهمگونی بین رفتار و گفتار آنان نتیجهی منفی در پی خواهد داشت.[39]
کودکان دارای روح و ذهنی محدود هستند که اندیشههای سادهی دینی را منعکس میکنند، به همین دلیل آموزش کودکان مخصوصاً آموزش تعالیم دینی مثل آموزش قرآن، احکام، احادیث، آداب زندگی و بُعد اخلاق باید در دستور کار والدین قرار گیرد. رسول خدا6 میفرمایند: «هر کس به فرزندش قرآن بیاموزد، مانند کسی است که ده هزار مرتبه خانهی خدا را زیارت کرده است و ده هزار بنده از نسل اسماعیل را آزاد کرده».[40]
ب) دوران نوجوانی:
در مراحل رشد انسان مناسبترین زمان برای تربیت و باور ساختن و شکوفا کردن استعدادهای انسان، زمان نوجوانی است، لذا امام علی7 میفرمایند:
«همانا دل جوانان مانند زمین بکر و مساعدی است که پذیرای هر نوع بذری است».[41]
یکی از هدفهای مهم تربیتی در این دوره، شناساندن ارزشهای حقیقی و مطلوب به نوجوان و پرهیز دادن او از آلودگی به ارزشهای کاذب و نامطلوب است. برای نیل به این مقصود، یکی از روشهای مهم تربیتی، تکریم نفس و احترام گذاردن به نوجوانان میباشد، آن چنان که آنها ارزش واقعی خود را بشناسند و از هرگونه پستی و زشتی بالاتر و برتر بدانند.
بنابراین اگر ما در تربیت مذهبی و اخلاقی خود کرامت لازم را به نفسِ خود نوجوان بدهیم و ارادهی او را تقویت نمائیم و در نهایت خداوند را در زندگی عملی نوجوان تبیین کنیم به نحوی که او احساس کند که هر عمل و فکر او در محضر خداوند انجام میشود، این رسالت مهمی خواهد بود که در تربیت مذهبی و اخلاقی نوجوان به انجام رسانیدهایم.[42]
مصرف الکل و آسیبگذاری آن بر اقتصاد
قسمت عمدهی ناسازگاریها و اختلافات، مشاجرات، جنگ و ستیز و جرم و جنایتی که در خانوادهها به وقوع میپیوندند و گاهی مفاسد عظیم و غیرقابل جبرانی را به بار میآورد، از مسائل اقتصادی سرچشمه میگیرد. از جمله اموری که باعث ایجاد ناسازگاریها در خانواده میشود، میخوارگی است که ضربهی سنگینی بر پیکر خانواده وارد میسازد. زیرا پولی که خانوادههای الکلی برای آن میپردازند، به مقداری خواهد شد که با آن بسیاری از دشواریهای مالی خانوادهها برطرف میشود.[43]
تأثیر الکل بر اخلاق فرد الکلی در خانواده
اعتیاد به الکل میتواند یکی از بزرگترین و هولناکترین ضربهها را بر پیکر خانواده وارد سازد. زیرا سوغات اعتیاد برای خانواده چیزی جز پریشان حالی و نگرانی نیست. مهمترین تأثیر اعتیاد بر خانواده، از بین رفتن کنترل، نظم و انضباط و به وجود آمدن هرجو مرج و بیبندو باری است بیبندو باری زمینهساز و فرصتی برای فساد است.[44]
مسکرات و موادّ مخدر و نیاز به افزایش مصرف آن، هر روز معتادان را از نظر اخلاقی، عاطفی و شخصیّت انسانی به سطح پایینتری میکشاند[45] و باعث میشود که فرد عزّتنفس، سربلندی و افتخار را از دست بدهد و به جای آن زبونی، ذلّت، فرومایگی و بدبختی را قرار دهد که در اثر آن معتاد حاضر است دست به وحشتناکترین مفاسد و جنایات بزند.[46]
برخی از گناهان اخلاقی به واسطهی شرب خمر
1. هرزگی زبان
2. زوال شعور و معرفت
3. از دست دادن شخصیت
4. بیناموسی
تأثیر الکل بر انجام تکالیف و حقوق زوجین در خانواده
اگر در میان اعضای خانواده به جای عواطف، محبّت و صمیمیّت، پدیدهی اعتیاد و عوارض آن حکمفرمایی کند و به جای مهر و محبّت، درگیری و اضطراب وجود داشته باشد، اعضای آن خانواده هیچ کدام از عوارض و صدمات روانی و فکری ناشی از اعتیاد در امان نخواهند بود.[47]
یکی از عوارض و اثرات منفی الکل که در بدن به وجود میآید حسادت بیجای الکلیکها نسبت به همسران خود است که گاهی منجر به قتل همسر و یا خودکشی شخص الکلیک میشود بدون اینکه واقعیتی در کار باشد و صرفاً این حادثه را باید نتیجهی استفاده از الکل دانست.[48] بدین ترتیب شخص معتاد هیچ قید و شرطی برای خود قائل نیست، احساس مسئولیت نمیکند، شرف و آبروی خانوادهی خویش را از بین میبرد و زندگی را برای همسر و فزرندان خود غیرقابل تحمّل مینماید.[49]
بر اثر اعتیاد به هر نوع از موادّ، اخلاق حسنه و قابل تحسین بین زن و شوهر رو به زوال مینهد و مصرف هر نوع مادّهای من جمله الکل باعث جدایی زن از شوهر میشود.
طلاق یکی از پیامدهای عمدهی اعتیاد است که به نوبهی خود میتواند دلیلی بر شیوع و گسترش اعتیاد نیز باشد. اعتیاد شوهر غالباً منجر به برهم خوردن نقشها و وظایف خانوادگی میگردد، به گونهای که بار مسئولیت زنان خانهدار را میافزاید و آنها را تحت فشار قرار میدهد.[50]
از دیگر تبعات اعتیاد مردان تضعیف قوای جنسی است. بیتفاوتی فرد معتاد به روابط زناشویی باعث میشود که بین زن و شوهر تبادل عاطفی کمی اتّفاق بیفتد و این وضعیت، نارضایتی از روابط زناشویی را تشدید میکند.
تأثیر رفتار پدر الکلیک بر تربیت فردی و دینی فرزندان
در خانوادههایی که پدران به مشروبخواری و قماربازی مشغول هستند و زیاد در خانه حضور ندارند، در نزد کودک روحانیّت و قدرت معنوی خود را از دست میدهند.[51] در چنین خانوادههایی تصویر پدر مبهم، ناتوان و گاه کاملاً ناپیداست زیرا تمامی قوانین و اصول مربوط به آرمانهای اخلاقی، جامعهشناختی، فرهنگی و دینی به هیچوجه در بطن شخصیّت پدر معتاد جا نگرفته است.[52]
بنابراین در صورتی که فرزندان خانواده از حمایت والدین محروم گردند پناهگاه محکمی که بتواند نقش جایگزین را بر عهده گیرد، نمییابند[53] و در شرایط و ساختار آسیبزایی قرار خواهند گرفت، در تفکر کودکانهی خویش به تجربه در مییابند که بین مهرورزی و عطوفت و همچنین مصرف موادّ مخدّر نوعی رابطهی لازم و ملزوم وجود دارد و مادّهی مخدّر را روزنهای به سوی محبّت و صفات خوب انسانی میپندارند و احتمالاً اینگونه است که احساس خوشبینی نسبت به مصرف موادّ در این قبیل کودکان شکوفا میشود.[54]
انتخاب الگو در خانواده
پدر به عنوان یکی از شاخصترین الگوها برای فرزندانش میباشد به طوری که کودک تمام وظایف خود را از او میآموزدحال در خانوادههایی که پدر یا مادر و پدر معتاد باشند و فرزندان، هر روز شاهد استعمال موادّ توسط والدین باشند، زمینهای مساعد برای گرایش آنان به سوی اعتیاد و انحرافات اخلاقی فراهم میشود.
جهت مبارزه و جلوگیری از میخوارگی افراد الکلی و به دنبال آن برای جلوگیری از وقوع حوادث غیرقابل جبران از سوی آنها، راهکارهایی پیشنهاد میگردد که عبارتند از:
1. استوار ساختن پایههای ایمان راستین و تقویت اراده: کسی که به این بیماری خطرناک دچار باشد باید اولاً بپذیرد که این کار بر خلاف دین، آئین، فضیلت و مردانگی است و پیآمدهای هولناکی دارد. پس بر آن شود که با تصمیمی استوار از آن بپرهیزد و برای پیروزی، از خداوند یاری بخواهد و از او درخواست کند که نیرویی به او عطا فرماید و با خدای خویش در خلوت به مناجات و پیمان بنشیند. چون چنین پیمان مقدسی با خداوند بزرگ بست نباید آن را بشکند.
عهد شکستن نشان سستی و بیارادگی است.
2. یادآوری زیان جسمی، روانی، اقتصادی و خانوادگی: به راستی اگر سازمانهای جهانی بهداشت و مسئولان امور کشورها، برای مبارزهای پیگیر بر ضد الکلیسم، دلسوزانه خطرهای ناگوار و زیانهای مرگبارش را از طریق وسایل ارتباط جمعی به صورت یادآوریهای هر روزه، گوشزد کنند؛ خدمت بزرگی به سلامتی، اخلاق، اقتصاد جامعه و افراد کردهاند.
3. جلوگیری از تماس با افراد آلوده به الکل: باید از آمیختن با افراد آلوده به الکل شدیداً پرهیز کرد و به جای آن با افراد برومند، سالم و پاک دوستی کرد، با این کار علاوه بر آن که هر فرد بیزاری و تنفر عملی خود را از افراد الکلیست اعلام میدارد؛ از خطر ابتلا نیز مصون میماند.
4. گرفتن فیلم و عکس از افراد مست: از جمله روشهای ترک اعتیاد، روشی است که بیشتر از عهدهی قوای نیروی انتظامی بر میآید، یعنی گرفتن عکسها و فیلمهایی از افراد مست در حالات ویژهی مستی و نیز ضبط کردن عربدهها و سخنان ناهنجار و شرمآوری که در آن حال از آنان صادر میشود تا پس از آن که به حال عادی بازگشتند خود ببینند و بشنوند.
5. کمک دولت در معالجه افراد معتاد: دولتها و سازمانهای مبارزه با اعتیاد الکل، راههای ترک آن را با وسایل سهل، در دسترس معتادان بگذارند و از طریق دارو، درمان، ایجاد سرگرمیهای سودمند به معالجهی چنین کسانی کمک کنند.
6. نقش همسر: عمدهترین بخش کار و مسئولیت بر عهدهی خانوادهی فرد الکلی خصوصاً همسر او میباشد که با درایت و ایمانی راستین همسر خویش را در ترک این مادّه یاری کند، از سرزنشهای کورکورانه بپرهیزد و الگوهای مناسبی را به شوهرش معرفی کند و بر آن باشد تا تکالیف خود را به نحو احسن انجام دهد، این عمل او باعث خواهد شد تا به تدریج شوهر او نیز در پی انجام تکالیف و وظایف خود باشد. حقیقتاً عشق و محبّت حاکم بین زوجین باعث میشود تا ارادهی فرد الکلی تقویت گردد و چون صخرهای استوار از زیر بار سنگین اعتیاد، سربلند بیرون آید.
به امید روزی که افراد برای کسب لحظهای آرامش،
آسایش لحظههای عمر خویش و اطرافیان را نابود نکنند.
دین مبین اسلام به طور گسترده و مکرر به بحث مسکرات پرداخته و استعمال آن را از طریق آیات و روایات حرام و ناپسند معرفی میکند و شرب آن را خلاف فطرت انسانی میداند. طبق بررسیها و نتایجی که از علوم مختلفی چون پزشکی، روانشناسی و جامعهشناسی در باب مصرف مسکرات به دست آمده، ضررهای بیشماری را برای جسم، روان و جامعهی الکلی برشمرده است که سخنان اسلام در ردّ استعمال مسکرات را تأیید میکند.
اسلام به دلیل این که توجّه به خانواده را از موضوعات حائز اهمیّت میداند، توصیهی اکیدی به تحکیم بنیان آن دارد که این استحکام جز با تقویت عوامل تحکیم خانواده مانند اقتصاد خانواده، تکالیف و حقوق حاکم بین زوجین و تربیت دینی فرزندان میسّر نخواهد بود. در خانواده اگر زوجین تکالیف و وظایف خود را به درستی و طبق دین انجام دهند مرز مسئولیتها را نسبت به هم معیّن کرده و سرانجام باعث عدالت و رشد خانواده و جامعهی انسانی خواهند شد و نقش اساسی را در تربیت دینی فرزندان ایفا خواهند کرد زیرا دین تمامی عناصر اساسی مؤثر در تربیت را افزایش میدهد و فرزند را برای رویارویی باناملایمات زندگی استوار و آگاه خواهد کرد. در این میان اگر ایمان راستین از خانه و خانواده رخت بربندد و شیطان آسیبزایی چون الکل و هر نوع مادّهی مخدّری وارد آن خانه شود، ضربهی هولناکی را بر اقتصاد خانواده، روابط بین زوجین و تربیت دینی فرزندان وارد خواهد کرد. به طوری که سرمایهی زندگی خانوادگی و آیندهی آن را به تباهی میکشاند. به طوری که در روابط زوجین چیزی جز مشاجره، اختلاف و نهایتاً طلاق دیده نخواهد شد و بسیاری از آسیبها موجب کجرفتاری، ترک تحصیل یا افت تحصیل و در نهایت معتاد شدن فرزندان خواهد شد.
فهرست منابع و مآخذ مقاله:
فهرست کتب:
1. قرآن مجید، ترجمه الهی قمشهای، تهران، نشر دفتر فرهنگی نور، بیتا.
2. نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتی، قم، نشر بوستان کتاب، چاپ چهارم، 1368.
3. آقابخشی، حبیب، اعتیاد و آسیبشناسی خانواده، بی جا، نشر دانش آفرین، 1379.
4. آقاپور مقدم، رضا، شناخت الکل از نگاه علمی، اجتماعی، اقتصادی، تهران، نشر مفید گیل، 1358.
5. ابن بابویه قمی، محمّدبن علی (شیخ صدوق)، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، ترجمه علی اکبر غفاری، تهران، نشر صدوق، چاپ دهم، 1367.
6. برژره، ژان، اعتیاد و شخصیت، ترجمه توفان گرکانی، تهران، نشر سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، 1368.
7. تنه کار، محسن، تربیت دینی نوجوانان، قم، نشر نسیم حیات، 1389.
8. توفیق مقداد، محمّد، نگرشی بر تربیت اسلامی، ترجمه حسین سیّدی، تهران، نشر کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، 1363.
9. جهان ستان، جواد، خانواده و بهداشت روانی، بی نا، بی جا، بی تا.
10. حرّ عاملی، محمّدبن حسن، وسایل الشیعه، بیروت، نشر احیاء التراث العربی، 1387ق.
11. حیدری نراقی، علی محمّد، والدین و فرزندان، قم، نشر مهدی نراقی، چاپ ششم، 1388.
12. راش، جی.ک، رویارویی با واقعیتهایی به نام الکل، دخانیات و موادّ مخدر، ترجمه محمّدتقی علومی یزدی و ویدا طیبات، تهران، نشر یزد، 1385.
13. راغب اصفهانی، ابوالقاسم حسین بن محمّد بن فضل، ترجمه و تحقیق مفردات الفاظ القرآن، ترجمه سید غلامرضا، خسروی حسینی، تهران، کتابفروشی مرتضوی، 1361.
14. صابری یزدی، علیرضا، الحکم الزاهره، ترجمه محمّدرضا انصاری محلّاتی، قم، نشر سازمان تبلیغات اسلامی، 1372.
15. صدیق سروستانی، رحمت الله، آسیبشناسی اجتماعی، تهران، نشر آن، 1383.
16. طباطبایی، محمّد حسین، ترجمه تفسیر المیزان، ترجمه موسوی همدانی، قم، دفتر نشر اسلامی جامعه مدرسین حوزهی علمیه قم، چاپ پنجم، 1374.
17. طبرسی، حسن بن فضل، ترجمه مکارم الاخلاق، ترجمه ابراهیم میرباقری، تهران، انتشارات فراهانی، چاپ دوم، 1365.
18. عقیقی بخشایشی، ویرانگریهای اعتیاد، بی جا، نشر شناخت معارف اسلام، 1357.
19. غضنفری، علی، زفاف، قم، نشر نیلوفرانه، چاپ سوم، 1388.
20. فرجاد، محمّد حسین، بررسی مسائل اجتماعی ایران، تهران، نشر اساطیر، 1377.
21. کاکیا، لیدا، نگرشی نو بر اقتصاد خانواده، تهران، نشر ورای دانش، 1388.
22. کلینی، ابی جعفر محمّد بن یعقوب، کافی، تهران، نشر دارالکتب الاسلامیه، 1365.
23. مجلسی، محمّدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسه نشر الوفاء بیروت، 1404ق.
24. محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه، ترجمه حمیدرضا،شیخی، قم، داراالحدیث، چاپ هشتم،1386.
25. مطهری، مرتضی،تعلیم و تربیت در اسلام،تهران، نشر صدرا، چاپ بیست و هشتم، 1376.
26. معین، محمّد، فرهنگ فارسی محمّد معین، تهران، نشر سُرایش، چاپ یازدهم، 1387.
27. ناصر، مکارم شیرازی و دیگران، تفسیر نمونه،تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1374ش.
28. نفیسی، ابوتراب و دیگران،سمپوزیوم الکل در دانشکدهی پزشکی اصفهان، تهران، محمّدی، 1344.
29. هیئت تحریریه موسسه در راه حق،مبارزه اسلام با میخوارگی، قم، نشر در راه حق، 1359.
فهرست مقالات:
1. اداره کل مطالعات و پژوهشهای دبیرخانهی ستاد مبارزه با موادّ مخدّر ریاست جمهوری،رویکرد مددکاری اجتماعی در زمینهی اثرات اعتیاد بر نظام خانواده،مجله اصلاح و تربیت، خرداد 1377، سال چهارم، شماره 41.
2. بلبل وند، رضا،علل تحریم مسکرات در قرآن کریم، مجله رشد آموزش قرآن 36، بهار 1391.
3. حسینی، اکرم، تحکیم خانواده در آموزههای قرآنی، کتاب زنان، زمستان 1383، سال هفتم.
4. دبیرخانه ستاد مبارزه با موادّ مخدر، نقش اعتیاد در فروپاشی نظام خانواده، مجله پیوند[2] ، سال 1376، شماره 215-213.
5. علامه محب، مژگان، نقش خانواده در تربیت دینی فرزندان، مجله پیوند، فروردین و اردیبهشت 1390، شماره 378 و 379.
6. محبوبی منش، حسین، اعتیاد مردان تهدیدی علیه زن و خانواده، مجله کتاب زنان، زمستان 1382، سال ششم، شماره 2.
[1] . ابوالقاسم حسین بن محمّد بن فضل، راغباصفهانی، ترجمه و تحقیق مفردات الفاظ قرآن، ترجمهی: سیدغلامرضا خسروی حسینی، تهران، کتابفروشی مرتضوی، 1361، ج1، ص 707.
[2] . همان، چاپ دوم، 1374، ج2، ص 232.
[3] . محمّدحسین، طباطبائی، ترجمه تفسیر المیزان، ترجمهی موسوی همدانی، قم، نشر دفتر نشر اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ پنجم، 1374، ج2، ص 290.
[4] . قرآن مجید، ترجمه: الهی قمشهای، تهران، نشر دفتر فرهنگی نور، بیتا، ص 223.
[5] .محمّدحسین، طباطبائی، ترجمه تفسیر المیزان، ترجمهی موسوی همدانی، ج2، ص 290.
[6] . رضا، بلبلوند، علل تحریم مسکرات در قرآن کریم، مجله رشد آموزش قرآن36، بهار 1391، ص 52.
[7] . ناصر، مکارم شیرازی و دیگران، تفسیر نمونه،تهران،دارالکتب اسلامیه،1374ش، ج5، ص 70.
[8] . محمّدحسین، طباطبائی، ترجمه تفسیر المیزان، ترجمه موسوی همدانی، ج2، ص 219.
[9] . قرآن مجید، ترجمه: الهی قمشهای تهران، نشر گُلی، چاپ دوم، 1373، ص140.
[10] . محمّد بن حسن، حرّ عاملی، وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، بیروت، نشر احیاء التراث العربی، 1387ق، ج17، ص 273، ح1؛ ابی جعفر محمّد بن یعقوب، کلینی، کافی، تهران، نشر دارالکتب الاسلامیه، 1365، ج6، ص 412، ح2.
[11] . علی، غضنفری، زفاف،قم،نشر نیلوفرانه،چاپ سوم،1388ش، ص 75.
[12] . ابوجعفر محمّدبن یعقوب، کلینی رازی، فروع کافی، قم، نشر دارالحدیث، 1388، ج12، ص 691، ح1؛ محمّدبن حسن، حرّعاملی، وسائل الشیعه، ج25، ص 313، ح 31990؛ محمّدبن علی، ابن بابویه قمی، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، ترجمه علی اکبر غفاری، تهران، نشر صدوق، چاپ دهم، 1367، ص 552، ح3.
[13] . علیرضا، صابری یزدی، الحکم الزاهره، ترجمه محمّدرضا انصاری محلّاتی، قم، نشر سازمان تبلیغات اسلامی، 1372، ص 598، ح1750 و 1751.
[14] . هیئت تحریریه موسسه در راه حق، مبارزه اسلام با میخوارگی، قم، نشر در راه حق، 1359، ص 12.
[15] . جی.ک. راش، رویارویی با واقعیتهایی به نام الکل دخانیات و موادّ مخدر، ترجمه محمدتقی علومی یزدی و ویدا طیبات،تهران،نشریزد،1380، ص40.
[16] . رضا، آقاپور مقدم، شناخت الکل از نگاه علمی، اجتماعی، اقتصادی،تهران،نشر مفیدگیل،1358، ص 27.
[17] . رحمت الله، صدیق سروستانی، آسیبشناسی اجتماعی،تهران،نشرآن،1383، ص 145.
[18] . رضا، آقاپور مقدم، شناخت الکل از نگاه علمی، اجتماعی، اقتصادی، ص 26.
[19] . رحمت الله، صدیق سروستانی، آسیبشناسی اجتماعی، ص 145.
[20] . ابوتراب، نفیسی و دیگران، سمپوزیوم الکل در دانشکدههای پزشکی اصفهان،تهران،محمّدی،1344، ص 76.
[21] . محمّد، معین، فرهنگ فارسی محمّد معین، تهران، نشر سُرایش، ص 127.
[22] . لیدا، کاکیا، نگرشی نو بر اقتصاد خانواده، تهران، نشر ورای دانش، 1388، ص 19.
[24] . اکرم، حسینی، تحکیم خانواده در آموزههای قرآنی، مجله کتاب زنان،زمستان1383،سال هفتم، ص 46.
[25] . حسن بن فضل، الطبرسی، ترجمهی مکارم الاخلاق، ترجمه ابراهیم میرباقری، تهران، نشرفراهانی، چاپ دوم، 1365، ص415.
[26] . محمّدباقر، مجلسی، بحارالانوار، بیروت، مؤسسه نشر الوفاء بیروت، 1404ق، ج100، ص 226، ح15.
[27] . محمّد، محمّدی ری شهری، میزان الحکمه، ترجمه: حمیدرضا شیخی، قم، نشردارالحدیث، چاپ هشتم،1386، ج5، ص 102، ح 8087.
[28] . همان، ص 501، ح9401.
[29] . محمّد بن حسن، حرّ عاملی، وسایل الشیعه، بیروت، نشر احیاء دارالتراث العربی، ج 14، ص 117، ح1.
[30] . حسن بن فضل، الطبرسی، ترجمه مکارم الاخلاق، ترجمه: ابراهیم میرباقری، ص 411.
[31] . علیمحمّد، حیدری نراقی، والدین و فرزندان،قم،نشرمهدی نراقی،چاپ ششم،1388، ص 35.
[32] . مرتضی، مطهری، تعلیم و تربیت در اسلام، تهران، نشر صدرا، چاپ بیست و هشتم، 1376، ص 56.
[33] . مژگان، علامه محب، نقش خانواده در تربیت دینی فرزندان، مجله پیوند،فروردین و اردیبهشت 1390،شماره 378، ص 24.
[35] . محمّد، توفیق مقداد، نگرشی نو بر تربیت اسلامی، ترجمه حسین سیّدی،تهران،کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان،1363، ص 17.
[36] . مژگان، علامه محب، نقش خانواده در تربیت دینی فرزندان، مجله پیوند، ص 25.
[37] . محمّد، محمّدی ری شهری، میزان الحکمه، ترجمه: حمیدرضا شیخی، ج5، ص 88، ح 8033.
[38] . مژگان، علامه محب، نقش خانواده در تربیت دینی فرزندان، مجله پیوند، ص 25.
[40] . علیرضا، صابری یزدی، الحکم الزاهره، ترجمه محمدرضا انصاری محلاتی، ص 260، ح666.
[41] . محمّد بن حسین، شریف الرضی، نهج البلاغه، ترجمه محمّد دشتی، قم، نشر بوستان کتاب، چاپ چهارم، 1386، نامهی 31، ص 373
[42] . محسن،تنه کار،تربیت دینی نوجوانان،قم،نشرنسیم حیات،1389،ص 29 و 62.
[43] رضا، آقاپور مقدم، شناخت الکل از نگاه علمی، اجتماعی، اقتصادی، ص 188.
[44] . محمدحسین، فرجاد، بررسی مسائل اجتماعی ایران، تهران، نشر اساطیر، 1377، ص 61.
[45] . حبیب، آقابخشی، اعتیاد و آسیبشناسی خانواده،بی جا،نشردانش آفرین،1379، ص 91.
[46] . عقیقی، بخشایشی، ویرانگریهای اعتیاد،بی جا،نشرشناخت معارف اسلام،1357، ص 46.
[47] . دبیرخانه ستاد مبارزهی با موادّ مخدّر، نقش اعتیاد در فروپاشی نظام خانواده، ماهنامه پیوند[2]،سال1376،شماره 215، ص725.
[48] . ابوتراب، نفیسی و دیگران، سمپوزیم الکل در دانشکده پزشکی اصفهان، ص 62.
[49] . دبیرخانه ستاد مبارزهی با موادّ مخدّر، نقش اعتیاد در فروپاشی نظام خانواده، ماهنامه پیوند[2]، ص726.
[50] . حسین، محبوبی منش، اعتیاد مردان تهدیدی علیه زن و خانواده، مجله کتاب زن،زمستان 1382،سال ششم،شماره 22، ص 76.
[51] . جواد، جهان ستان، خانواده و بهداشت روانی، بی نا، بی جا، بی تا، ص 40.
[52] . ژان برژره، اعتیاد و شخصیت، ترجمه: توفان گرگانی،تهران،سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی،1368، ص 44.
[53] . اداره کل مطالعات و پژوهشهای دبیرخانه ستاد مبارزه با موادّ مخدّر ریاست جمهوری، رویکرد مددکاری اجتماعی در زمینهی اثرات اعتیاد بر نظام خانواده، مجله اصلاح و تربیت، سال 4، خرداد 1377، شماره 41، ص10.
[54] . حبیب، آقابخشی، اعتیاد و آسیبشناسی خانواده، ص 91.