اگر خواسته باشيم به صورت كامل و دقيق با هم سخن بگوييم، بايد به اين نكات توجه داشته باشيم كه داشتن دوست و برخوردار بودن از ارتباط عاطفي دوستانه، يك ضرورت انساني است؛ يعني، حتي اگر آدمي را موجودي اجتماعي نشناسيم؛ وليكن داشتن دوست به مقتضاي تدبير عاقلانه و تأمين خواستههاي فطري و غريزي، يك پديده ضروري و انكارناپذير زندگي انساني است . حال بعد از ناگزير بودن از دوستي، بايد مشخص كرد كه معيارهاي انتخاب دوست چيست و بهترين همنشين كيست؟
در مرام ما مسلمانان هدف تمام اعمال و رفتارها به آخرت و خشنودي خداوند بر مي گردد، و لذا هرگاه در پي انجام عملي بر مي آييم اولين سؤال آن است كه آيا اين عمل، موجب خرسند شدن حضرت حق مي شود يا نه ؟ آيا خداوند به انجام اين عمل رضايت دارد يا نه؟ چرا كه جملگي خود را بنده او مي دانيم و بنده بايد در پي تحصيل رضايت مولاي خويش باشد.
-* سه شرط دوستي؛
دوستي قبل از هر شرطي داراي سه شرط اساسي است كه بدون رعايت سن و گروه طبقاتي و سطح تحصيلات -كه خود از جمله شرايط لازمه است- بايد بي كم و كاست رعايت گردد. اگر اين سه شرط زير فراهم بود، آنگاه نوبت به بررسي ديگر شرايط ميرسد.
شخصي سزاوار دوستي است كه:
1. ديدار او خدا را به ياد شما آورد؛ يعني، زيارت وي سبب ذكر خدا باشد.
2. سخن گفتن او به دانش و معلومات شما بيافزايد و از هر كلام او شما ثمره اي علمي برداريد.
3. عمل و كردار او آخرت را به ياد شما آورد، به گونهاي كه به اعمال و رفتار شما نيز رنگ آخرتي بزند. اگر كسي را با سه شرط فوق يافتيد و در هر سن و سالي كه بود، دوست او باشيد و وجود وي را مغتنم شماريد، و گرنه درصدد يافتن چنين دوستاني باشيد. تا زماني كه شخصي را با چنين ويژگيهاي نيافتيد، هرگز دوستي برقرار نكنيد. چه فضاي دوستي فضاي استفاده از كمالات معنوي است و دوستي بايد زمينهساز دينداري، بندگي، رشد علمي و اخلاقي گردد و دوستي كه موجب انحطاط اخلاقي و زمينهساز مفاسد ديني و دنيوي شود، دوستي نيست؛ بلكه دشمني و عداوت است و از اين دوستيها بايد سخت اجتناب نمود. اما نسبت به شرايط سني و طبقه اجتماعي و تحصيلي اگر دقت كنيم، اين شرايط در واقع زمينهساز شرايط قبلي است؛ يعني، دو انساني كه اختلاف سني داشته باشند، نميتوانند دوست خوبي براي يكديگر باشند؛ چرا كه اين دوستي نميتواند موجب افزايش دانش و معرفت و تقوا گردد و يا اگر از نظر سطح تحصيلات نزديك يكديگر و يا همتراز نباشند، نميتوانند از حضور يكديگر بهره علمي و شناختي ببرند و زمينه ارتباط روحي و رشد معنوي را براي هم فراهم آورند. پس شرايط ديگر در واقع، زمينهساز سه شرط اساسي نخست هستند و بايد رعايت گردند. پس به صورت عمومي بايد شرايط سني و طبقه اجتماعي و سطح شناختي و تحصيلي و... رعايت گردد تا موجب خسران علمي و شناختي و انحراف و ابتلا به صفات خلاف ادب و اخلاق نگردد، حتي زمينهساز افت و تنزل علمي و معنوي و اخلاقي نشود. اميدواريم با رعايت اصول بيان شده، دوستيهاي الهي و مفيد رقم خورده و زمينه رشد و ترقي فراهم گردد. براي مطالعه بيشتر ر.ك: - آئين دوستي در اسلام نوشته آقاي بابازاده - دوستي و دوستان نوشته آقاي سيد هادي مدرسي , ترجمه آقاي شيخي و آژير - دوستي در قرآن و حديث نوشته آقاي محمدي ري شهري .
-** ملاكهاي دوست خوب ؛
از طرفي انتخاب دوستان و معاشرت با آنها؛ بايد بر اساس موازين اسلامي باشد. در قرآن كريم و روايات اهل بيت(عليهم السلام) ملاكهايي براي دوست خوب بيان شده كه به طور اختصار بعضي از آنها را بيان ميكنيم. و شما ميتوانيد راجع به هر ملاك، مفصلاً مطالعه و فكر كنيد:
1. كسي كه به ياد خدا است و هدفش جز رسيدن به او نيست؛سوره كهف , آيه 28.
2. عاقل باشد؛ حضرت علي (عليه السلام) فرمود: «بيشترين درستي و خوبي ها در همراهي و دوستي با صاحبان عقل و درايت است».غررالحكم، حرف الف.
مولوي داستان دوستي مردي با خرس را كه مصداق بيخردان است، به زيبايي بيان كرده است. مثنوي معنوي , دفتر دوم , ابيات 1932 - 2124.
3. خيانت كار نباشد.
4. ستم كار نباشد.
5. سخن چين نباشد; امام صادق(عليه السلام) فرمود: «از سه گروه بر حذر باش! شخص خيانت كار، شخص ظالم، انسان سخن چين; زيرا كسي كه به نفع تو به ديگران خيانت نمايد، روزي خواهد آمد كه به خودت نيز خيانت كند و شخصي كه به جانبداري از تو، حق ديگران را پايمال نمايد و به ظلم عادت كند، بالاخره به تو نيز ظلم خواهد نمود و انسان سخن چين، همان طور كه سخن ديگران را پيش تو ميآورد، سخن تو را نيز نزد اغيار خواهد برد». بحارالانوار، ج 75، ص 229.
6. آنچه براي خود مي پسندد، براي تو نيز بپسندد و آنچه را كه براي خويش نمي خواهد، براي تو نيز نخواهد. رسول اكرم(صلي الله عليه وآله وسلم) فرمود: «در مصاحبت و رفاقت كسي كه آنچه را براي خود ميخواهد براي تو نخواهد، هيچ خير و فايدهاي وجود ندارد». بحارالانوار، ج 71، ص 198.
آنچه نفس خويش را خواهي حرامت سعديا گر نخواهي همچنان بيگانه را و خويش را
7. قاطع رحم نباشد; امام باقر(عليه السلام ) فرمود: «پدرم امام سجاد(عليه السلام) مرا نصيحت فرمود كه: اي پسرم! از رفاقت با كساني كه قطع رحم مي كنند، بپرهيز; زيرا من آنها را در قرآن شريف سه بار مورد لعن و نفرين پروردگار يافتم».تفسير نورالثقلين، ج 1، ص 45.
شخصي كه با نزديكان خود نتواند معاشرت و هم زيستي صحيح داشته باشد؛ در حالي كه آنان با وي از يك خانواده و فرهنگ و گوشت و خون مي باشند, چگونه مي توان انتظار داشت كه با غيرفاميل رفاقت صميمانه داشته باشد.
8. عيبجو نباشد; امام علي (عليه السلام ) فرمود: «از رفاقت و نشست و برخاست با كساني كه عيبجو هستند و هميشه به دنبال نقاط ضعف ديگران مي باشند، پرهيز كن; زيرا دوست چنين اشخاصي از ضرر آنان سالم نمي ماند و خود نيز طعمه عيبجوييهاي آنان خواهد شد». غررالحكم، باب الف.
در روايات راههاي متعددي براي امتحان دوستان بيان شده است؛ از جمله:
1. در حال بي نيازي و فقر، دوستي او عوض نشود; امام باقر(عليه السلام) فرمود: «بدترين دوست كسي است كه تو را به هنگام بي نيازيت حفظ كند و به وقت تنگدستي رها سازد».ميزان الحكمه، ج 1، ص 53.
دوست مشمار آن كه در نعمت زند لاف ياري و برادر خواندگي
دوست آن باشد كه گيرد دست دوست در پريشان حالي و درماندگي(سعدي)
2. به هنگام عصبانيت، بدگويي تو را نكند; امام صادق(عليه السلام) فرمود: «دوستي كه سه بار از تو عصباني شد، ولي بدگويي تو را ننمود و كلام ناسزا از دهانش خارج نشد، او را براي خود نگهدار».بحارالانوار، ج 78، ص 251.
3. به نماز اهميت بدهد; قرآن ميفرمايد: «اي اهل ايمان! با آن گروه از اهل كتاب و كافران كه دين شما را به بازيچه گرفتند، دوستي مكنيد. زماني كه شما نداي نماز بلند ميكنيد، آن را به مسخره و بازي ميگيرند، زيرا آن قوم مردمي نادان و بيخردند».مائده، آيه 57.
وامش مده آن كه بي نماز است گرچه دهنش زفاقه باز است
كو فرض خدا نميگزارد از قرض تو نيز غم ندارد(سعدي)
4. در هنگام سختي و راحتي انسان اهل نيكي باشد; اميرالمؤمنين(عليه السلام) فرمود: «در سختيها دوستان امتحان ميگردند».غررالحكم , حرف فائ لفظ في.
جواني پاكباز پاك رو بود كه با پاكيزه رويي در گرو بود
چنين خواندم كه در درياي اعظم به گردابي درافتادند با هم
چو ملاح آمدش تا دست گيرد مبادا كاندرين حالت بميرد
همي گفتي ميان موج و تشوير مرا بگذار ودست يار من گير(سعدي)
5. هنگام زوال توانايي انسان، دوستياش از بين نرود; حضرت امير(عليه السلام) فرمود: «هنگام از بين رفتن قدرت انسان، دوست از دشمن شناخته ميگردد».(غرر الحكم، حرف عين، لفظ عند).
6. هنگام به قدرت رسيدن , از احسان به دوستان خودداري نكند.
در پايان تذكر دو نكته مهم ضروري است:
-*. اين شرايط نسبي هستند و از طرفي هم شايد نتوان كسي را پيدا كرد كه داراي تمام اين خصوصيات باشد. از اين رو با در نظر گرفتن شرايط خود و اهميتهاي ديگر، بايد به جست و جوي اين خصوصيات در دوستان پرداخت و اگر دوستي داريم كه فاقد بعضي از اين خصلتها است، از قطع رابطه با وي خودداري كنيم و در اصلاح و خودسازي او، كمكش كنيم كه اين خود از وظايف دوستان نسبت به يكديگر است. البته انجام دادن اين وظيفه مشروط به عدم تأثيرپذيري انسان در حين كمك و اصلاح آن شخص مي باشد.
-**نبايد انسان در جست و جوي اين اوصاف در ديگران باشد; بلكه خود نيز بايد سعي كند تا موارد ياد شده را رعايت كند. آن گاه خواهد ديد كه چقدر از صفات نكوهيده وي از بين رفته و در مقابل، به چه صفات پسنديده اي مزين و متصف شده است.