براي پي بردن به پاسخ خود اولاً به معني احباط و ثانياً اعمالي كه موجب حبط مي شود بايد توجه كامل داشته باشيد.

احباط در دو مقام بحث مي‏شود يكبار نسبت به شخصي است كه مدتي با ايمان بوده واعمال صالحه انجام داده لكن آخر كار مرتد و مشرك شده و ايمان خود را از دست مي‏دهد؛ و يكبار نسبت به شخصي است كه از ابتداء تا انتهاء ايمان خود را حفظ كرده، لكن مرتكب طاعت و معصيت شده محقق طوسي و علامه حلي اين دو صورت را جداگانه و در دو مقام بحث مي‏كنند.
نظر محقق طوسي در قول اول: مي‏فرمايند ثواب و پاداش عمل مشروط به اين است كه شخص تا آخر عمر بر ايمانش پايدار بماند و هرگاه شرط منتفي شود مشروط (ثواب و پاداش) هم منتفي مي‏شود، بنابراين در مورد شخص مرتد و يا گناهكاراني كه اصلِ ايمان و عقيده را از دست مي‏دهند اصلاً ثواب و پاداشي براي آنها محقق نشده است تا نوبت به احباط برسد و بگويم كه منافات با عدالت الهي يا با آيات رؤيت اعمال داشته باشد.(1) به دو آيه هم استدلال فرموده‏اند.(2) بر طبق اين قول معناي آيه شريفه "لئن اشركت ليحبطن عملك"اين است كه در صورت تحقق شرك به خدا، ثواب و پاداش اصلاً محقق نشده (احباط)
مرحوم حلّي در توضيح مراد محقق طوسي مي‏فرمايد: اگر در علم الهي اين شخص به گونه‏اي بود كه تا آخر عمر به ايمانش وفا مي‏كند و پايدار مي‏ماند در اين صورت مستحق ثواب مي‏باشد و همينطور گنهكار اگر تا آخر عمر بر شرك و گناهش پايدار بماند مستحق عقاب است. اما اگر در علم الهي چنين باشد كه اين شخص صالح كه كارهاي خوب هم انجام داده و با ايمان هم است در آخر عمر مشرك مي‏شود. اصلاً مستحق ثوابي نشده و گنهكار اگر توبه كند و ايمان آورد مستحق معصيت نشده. معناي احباط و تكفير از ديد محقق طوسي و علامه حلي در مقام اول به همين بيان است. علامه حلّي اين قول را به محققين نسبت مي‏دهد و اقوال ديگر در معني احباط و تكفير را ردّ مي‏كند.(3)
"تفسير نمونه" هم در يكجا ظاهر همين نظر را تأييد نموده و مي‏گويد: آيات بسياري داريم كه به صراحت مي‏گويند: "موافات بر ايمان" (با ايمان از دنيا رفتن) شرط قبولي اعمال است و بدون آن هيچ عملي پذيرفته نيست.(4)
نظر محقق طوسي و علامه حلّي در مقام دوم: والاحباط باطل لاستلزامه الظلم و لقوله تعالي: فمن يعمل مثقال ذرة خيراً يره؛ احباطي را كه در اين مقام باطل مي‏دانند معناي مورد نظر جماعتي از معتزله است آنها گفته‏اند: مسلماني كه از ابتداء تا انتهاء ايمان خود را حفظ كرده لكن مرتكب معصيت و طاعت شده در قيامت طاعات و ثواب‏هايش جدا محاسبه مي‏شود و معاصي و عقوباتش هم جدا، پس هر كدام كمتر بود از آنكه زيادتر است كسر مي‏شود. اگر ثواب زيادبود "تكفير" و اگر (معاصي) زياد بود "احباط" است؛ محقق طوسي و علامه حلي اين تفسير را باطل مي‏دانند زيرا اولاً چنين محاسبه‏اي مستلزم ظلم است چون هرگاه معاصي و طاعات مساوي شود چنين كسي با شخصي كه اصلاً ثواب و طاعتي نكرده مساوي انگاشت و اين نزد عقلاء مردود است چون اگر كارگري كارش را انجام دهد ولي تخلفاتي هم بكند ندادن تمام مزدش نزد عقلا مذموم است.
ثانياً: قرآن مجيد تصريح دارد كه هر مؤمني نتيجه كار خوب و بدش را مي‏بيند، پس خوب است احباط را چنين تفسير كنيم كه هر مؤمن گنهكار اول عقوبات و تاوان معاصي‏اش را مي‏دهد سپس به پاداش و ثواب خود مي‏رسد.(5)

توجه به اين دو نكته مي تواند در روشن شدن هر چه بهتر مطلب راهگشا باشد.

الف)اعمالي كه باعث حبط اعمال مي‏شوند
خداوند عليم و قدير مانند همه عقلا، كارهاي نيك را جدا محاسبه مي‏كند و پاداش مي‏دهد و كارهاي بد را نيز جداگانه كيفر مي‏دهد؛ مگر بعضي از گناهان كه باعث قطع كامل بنده از بندگي مي‏شود كه قرآن و روايات اين اعمال را: كفر، شرك، قتل انبيا و اوليا، بي‏حرمتي و انكار آيات انبيا و اوليا از روي عناد، لجاجت، تعصّب، حسد، و انكار آخرت، معرفي كرده است. استاد شهيد مطهري پيرامون يكي از اين آفت‏ها مي‏نويسد:
"يكي ديگر از آن آفات، "جحود" به معني ستيزه‏گري. با حقيقت است؛ يعني آدم، حقيقت را درك كند و در عين حال با آن مخالفت كند. به عبارت ديگر، فكر و انديشه به واسطه دليل و منطق تسليم گردد و حقيقت از نظر عقل و چراغ انديشه روشن گردد، امّا روح و احساسات خود خواهانه و متكبّرانه سرباز زند و تسليم نشود. روحِ كفر، ستيزه جويي و مخالفت با حقيقت، در عين شناخت حقيقت است... كافر از آن جهت كافر خوانده شده‏است كه حالت عناد و انكار در عين ادراك كشفِ حقيقت در او هست و همين حالت است كه موجب حبط است و آفت عمل خير به شمار مي‏رود."(6)
ب)علت حبط اعمال
ممكن است انساني، عمل نيكي را با همه شرايط صحت انجام دهد، اما همين انسان نيكوكار، در برابر يكي از اصول دين، لجاجت و عناد ورزد. در اين صورت، آن عمل نيك به واسطه اين عناد و لجاجت يا انحرافِ ديگر، از بين مي‏رود و به خاطر آفت زدگي، پوچ و تباه مي‏گردد؛ همچون بذري سالم كه در زمين مساعد پاشيده مي‏شود و حاصل هم مي‏دهد، ولي قبل از اين‏كه مورد استفاده قرار گيرد دچار آفت مي‏گردد و ملخ يا صاعقه آن را نابود مي‏سازد.
قرآن كريم اين آفت زدگي را "حبط" مي‏نامد كه اختصاص به كفار هم ندارد و ممكن است اعمال نيك مسلمانان نيز دچار حبط شود. ممكن است يك مسلمان، براي خدا به نيازمندي صدقه بدهد و صدقه او قبول شود؛ ولي بعد آن را با منّت گذاشتن يا نوعي آزار روحي نابود و تباه گرداند(7)
همان‏طور كه در اين آيه كريمه آمده است: "يا اَيُّها الذَّينَ آمَنوا لاتُبطِلوا صَدَقاتِكُمْ بِالْمنِّ وَالاَذي"(8) اي مؤمنان، صدقه‏هاي خود را با منت نهادن و آزار رساندن، باطل نكنيد.
منابع جهت مطالعه بيشتر:
1 -معاد در پرتو كتاب و سنت، استاد سبحاني، مترجم علي شيرواني.
 2- عقايد، ج 2، استاد مصباح يزدي.
پي نوشت ها:
.1ابوالحسن شعراني، شيح تجريد الاعتقاد (انتشارات اسلاميه، چاپ هشتم) ص 578.
.2زمر: 65. بقره: 217.
 . 3 كشف المراد، تحقيق حسن زاده آملي (جامعه مدرسين) ص 412 و 413.
 . 4 آيت اللّه مكارم شيرازي، تفسير نمونه (دارالكتب الاسلاميه، چاپ دهم) ج 19، ص 532.
.5همان مدرك، كشف المراد، ص 413. تفسير نمونه، ج 2، ص 71.