در ابتدا به يك مقدمه توجه نمائيد ؛

آن چه كه از داده هاي قطعي و يقيني علوم تجربي است، با داده هاي قطعي معارف اسلامي ناهمگوني و تضاد ندارد.آنچه به عنوان تضاد بين علم و دين مطرح مي شود، ناهمگوني بين فهم خاص از دين، با فهم و تئوري ويژه اي در علم است. غالباً قطعي دانستن تئوري علمي با تفسير خاصي از متون ديني، موجب تضاد مي شود، در حالي كه هم علم در حال پيشرفت و دگرگوني تئوري ها است و هم تفسير خاص از دين ، امكان اشتباه دارد. حال اگر در جايي در آغاز تضاد و تعارض به ذهن رسيد، مي بايست با دقت بيشتر در داده هاي علم و دين آن تعارض را به يكي از دو صورت زير برطرف كرد:

1 - بازنگري در داده هاي علوم تجربي: ممكن است يافته ها و داده هاي علوم تجربي نادرست باشد، چرا كه معمولاً داده هاي علمي ظني است و بسياري از اين ها با تجربيات بيش تر بازنگري مي شود و دادة جديدي جاي يافتة قبلي را مي گيرد و نظرية پيشين باطل و نادرست اعلان مي گردد، مثلاً در چند دهه گذشته مي گفتند: دو غدة لوزه در بدن فايده اي ندارد، اما امروزه مي گويند فايده دارد.

2 - تجديد نظر در تفسير و تبيين اجتهادي و ظني در معرفت ديني كه با علم ناسازگار است. ممكن است برداشت ما از دين در مورد تعارض، نادرست باشد و با تجديد نظر در آن تعارضش با داده هاي علمي برطرف شود.

 امام باقر (عليه السلام) به جابر بن يزيد مى گويد: گويا تو گمان مى كنى كه خداوند فقط اين جهان را آفريد و بس ونيز گمان مى كنى كه خداوند بشرى غير از شما نيافريده است؟در حالي كه چنين نيست. آرى به خدا قسم خداوند هزار هزار جهان و هزار هزار آدم آفريد و تو در آخر اين جهان ها و آدم ها هستى(1) برخى از دانشمندان اسلامي بر اساس اين روايات معتقدند كه «آدم (عليه السلام)» نخستين انسانى نبود كه گام بر كره خاكى نهاد ، بلكه قبل از او انسان هاى ديگرى بودند كه به دلايل نامعلومى نسلشان منقرض گشت.(2) در خصوص خلقت آدم ديدگاه هاى گوناگونى مطرح است از جمله:

الف). پيش از حضرت آدم، بر روي زمين هيچ موجود با شعور و مختاري ( از آدم يا شبيه آدم ) وجود نداشت و حضرت آدم يك دفعه و به طور مستقل خلق شد.

ب). پيش از حضرت آدم بر روي زمين موجوداتى شبيه آدم و جن بودند و سپس يا از بين رفتند و يا هنوز هم وجود دارند. ‌در حديثى از امام علي(عليه السلام) آمده است كه پيش از خلقت آدم موجودى شبيه بشر به نام "‌نسناس" وجود ‌داشت.(3)

ج). پيش از حضرت آدم، موجودي همانندآدم وجود داشت ولى تكامل نايافته بود و به هر دليل از ميان رفت و منقرض شد و آن گاه حضرت آدم بدون ارتباط با آدم هاى گذشته به طور كامل مستقل آفريده شد.

د). پيش از حضرت آدم، موجودي همانندآدم وجود داشت .او تكامل نايافته بود، اما از ميان نرفت بلكه در بستر تكامل خود به مرحله انسانيت رسيد و حضرت آدم نخستين انسان و نخستين پيامبر از نسل همه آدم ها است و يك باره خلق نشده است.(4)

 از مجموع آيات قرآنى اين نكته به دست مى آيد كه سرسلسله افراد انسانى موجودى به نام حضرت آدم (عليه السلام) بوده است و افراد نسل او بر اثر نطفه هايى كه در رحم مادرانشان انعقاد پيدا مى كنند، ايجاد مى شوند اما اين كه خود آدم چگونه پيدا شده از جمع آيات به اين نتيجه مى رسيم كه حضرت آدم (عليه السلام) بدون پدر و مادرى از عناصر خاكى و روحى الهى ايجاد شده است. بنابراين اگر هم شواهدى دال بر وجود موجوداتى شبيه به انسان در سال هاى بسيار دور پيدا شده است منافاتى با اين مسأله ندارد كه انسان هاى فعلى از نسل آدم وحوا مى باشند و آدم و حوا از نسل انسان ها (يا شبه انسان هاى) گذشته نمى باشد و در علم امروز هم چنين چيزى اثبات نشده و گاه در حد يك فرضيه آن هم در نزد بعضى از زيست شناسان مطرح مى باشد.

پى‏نوشت‏:

 1. خصال، ج 2، ص 450 ؛ بحارالانوار، ج 63، ص 28- 38.

 2. منشور جاويد، جعفر سبحانى، ج 4، ص 94 ؛قاموس قرآن، سيدعلى اكبر قريشى، ج 1، و 2، صص 94- 5 .

3. بحار ،ج58،ص298. در دايره المعارف فارسى، واژه نسناس آمده است: نسناس در جانورشناسى، نام عمومى گروهى از آدم نمايان است كه شبيه به انسان هستند (دائره المعارف فارسى، ج 2، بخش 2، ص 3027، واژه نسناس)

4. ر.ك: حسن يوسفى اشكورى ،بازخوانى قصد خلقت انسان ؛ محمد تقى جعفرى، آفرينش و انسان ؛ مصباح يزدي، معارف قرآن،

چرا پيامبران با وجود عصمت اشتباه كردند(نا فرماني آدم، ترك قوم توسط يونس )

   عصمت عبارت است از نيروئى درونى كه دارنده‏آن از هر گونه گناه باز داشته مى‏شود.

    عصمت انبياء لازمه هماهنگى خلقت است زيرا پس از احراز لزوم بعثت انبياء و شناسايى آنها از طرق معجزه اگر معصوم نباشند اعتماد مردم از آنها سلب مى‏شود؛ كسى به دستورشان عمل نمى‏كند و در نتيجه هدف خلقت لغو خواهد شد. بنابراين انبياء بايد از ناحيه خداوند حفظ شوند و هيچ‏گونه خطا و اشتباهى از آنها سرنزند.

 اما اينكه در دعاها مى‏خوانيم كه انبياء از خداوند تقاضاى عفو و مغفرت كرده‏اند يا در آيات قرآن اشاراتى به چشم مى‏خورد (همچون ماجراى حضرت آدم يا حضرت يونس) كه دلالت بر عدم عصمت آنها دارد بايد توجه نمود كه الفاظ دالّ بر گناه و معصيت در مورد آنان معنى حقيقى و آنچه ما از آنها در ذهن داريم را نمى‏دهد. بلكه نسبت به آنها به معنى ترك اوُلى است يعنى از ميان دو كار كه يكى خوب و ديگرى خوب‏تر است اگر آنان خوب‏تر را رها كنند و خوب را انجام دهند اين عمل شايسته شأن و مقام آنها نيست بلكه شايسته مقام آنان كار خوبتر است. (ر.ك: عقايد اسلامى، آقايان امامى و آشتيانى، ص 257)

لذا عصمت انبيا همگانى است و حضرت آدم(ع) و حضرت يونس (ع)نيز فاقد آن نبوده اند، ليكن براى روشن شدن اين مسأله بايد چند نكته را به دقت مورد بررسى قرار داد:

1.  اوامر و نواهى الهى دو قسم است: الف. مولوى يا قانونى، ب. ارشادى.

    قسم اول تكليف‏آور است و خداوند به طور جدي خواستار انجام آن مى‏باشد و براى انجامش پاداش و در مقابل ترك آن عذاب قرار داده است.

   قسم دوم در حقيقت، تكليفى از ناحيه پروردگار نيست، بلكه خداوند بدان وسيله آدمى را به حكم عقل يا واقعيتى تكوينى كه نتيجه آن عمل است - ارشاد مى كند؛ مانند طبيبى كه به مريض دستور مى‏دهد فلان غذا را نخور. اين دستور يك تكليف قانونى نيست كه اگر خلاف كند او را به مجازات رسانند؛ بلكه به اين معنا است كه تخلف از آن با بهبودى او ناسازگار است. بهشتى كه آدم در آن بوده، مرحله ماقبل تكليف و تشريع بوده است و نهى، جنبه ارشادى داشت؛ زيرا آن درخت داراى ويژگى و اثر تكوينى خاصى بوده كه چون از آن خوردند، به فرموده قرآن: «فبدت لهما سواتهما». از اين‏رو شرايط زيستى ديگرى براى آنان لازم شد. بنابراين حضرت آدم مرتكب گناه تكليفى نشده، ولى درعين حال عمل او متناسب با آن مقام منيع آموزگارى ملائك نبوده است. از اين رو هم از آن مقام بلند تنزل يافت و هم ديگر آن بهشت جاى مناسبى براى او نبود. از همين جا معناى آياتى مثل: «فعصى آدم ربه فغوى» و ... روشن مى‏شود كه اين عصيان نه عصيان به معناى گناه است؛ بلكه سرپيچى در مقابل نهى ارشادى است كه شايسته جايگاه رفيع او نبوده است.

به بيان ديگر و به طور ساده تر نكات زير مي تواند راهگشا باشد:

    الف) «عصى» به معناى خارج شدن از اطاعت و فرمان است. حال ممكن است عمل به يك فرمان، واجب باشد يامستحب. بنابراين استعمال كلمه «عصى» حتما به معناى خروج از دستور واجب نيست تا مسأله گناه پيش آيد.

    ب ) امر و نهى گاهى جنبه ارشادى دارد؛ نظير دستورى كه طبيب به بيمار مى‏دهد. حال اگر مريض خلاف دستورپزشك را مرتكب شد، به خودش ضرر زده است.

    حضرت آدم(ع) نيز نهى ارشادى شده بود تا از شجره ممنوعه نخورد و مى‏بينيم كه خورد و نتيجه آن دامنگيرخودش شد.

    ج ) هم چنين دورانى كه حضرت آدم در بهشت مى‏گذارنيد، دوران تكليف نبود. تكليف از وقتى شروع شد كه آدم بهزمين هبوط كرد. پس وقتى تكليف نباشد، گناهى هم وجود نخواهد داشت.

    د ) گناه دو نوع است: نسبى و مطلق.

    گناه مطلق آن است كه براى همه گناه است؛ نظير دروغ، ظلم و دزدى؛ ولى گناه نسبى آن است كه اين عمل نسبت به فرد يا مقام خاصى نامناسب است؛ مثلاً اگر يك كارگر ساده براى ساختن بيمارستانى، يك روز حقوق خويش رابپردازد، عمل او شايسته تقدير است؛ ولى اگر يك ثروتمند بخواهد همان مقدار را بپردازد، عمل او نامناسب وشايسته ملامت است. اين را «گناه نسبى» يا «ترك اولى» مى‏گويند كه نه گناه است و نه مخالف با مقام عصمت. در متون اسلامى نيز از ترك عمل مستحب، به معصيت ياد شده است؛ مثلاً امام باقر(ع) درباره نمازهاى نافله روزانه مى‏فرمايد:«اينها همه مستحب است و واجب نيست... و هر كس آن را ترك كند، معصيت كرده است»، (تفسير نورالثقلين، ج 3، ص 404، طبق نقل تفسير نمونه، ج 13، ص 324).

    با توجه به بيان مذكور عمل حضرت آدم(ع)، ترك اولايى بيش نبوده و منافات با مقام عصمت آن پيامبر الهى نداشت.

حضرت يونس مرتكب حرام و ترك تكليف مولوى نشده است، بلكه كار ايشان ترك اولى بوده است و آن «عجله كردن در  ترك قوم» و عدم صبورى لايق به مقام نبوت است. اين ترك اولى از پيامبر سبب شد در همان راهى بيافتد تا متنبه نسبت به ترك اولى  شود، و از سوى ديگر صبور گردد و خدا را بخواند و خداوند دوباره ايشان را به سوى قومش برگرداند و مشغول راهنمائى مردم شد.

  ظلمى كه حضرت يونس(ع) انى كنت من الظالمين به آن اشاره مى‏كند دورى از مقام قرب الهى و ترك مسؤوليت خدايى است  حضرت يونس(ع) داراى كمال قرب الهى بود و اندك حجاب رقيق براى خواص و اولياى مخصوص يارى از غم محسوب مى‏شود  چرا كه مانع تداوم بارقه الهى است لذا ندا داده «لا اله الا انت، سبحانك انى كنت من الظالمين» و خدا پاسخ داد: «فاستجبناله و نجيّناه  من الغم»(تفسير موضوعى آيت‏الله جوادى آملى، ج 7، ص 304).