به گزارش پایگاه اطلاع رسانی ایسکا (پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی ) در آغاز بحث تقدیر و تشکر از اساتید و عرض تسلیت رحلت آیت الله مصباح یزدی و معرفی اساتید و خیر مقدم به حضار توسط دبیر محترم علمی  نشست دکتر شریف لک زایی   انجام شد. این توضیح ضروری است که محور فراخوان کنگره حکمت سیاسی متعالیه دربارۀ دولت است و بنابراین در کرسی های تخصصی این بحث از زوایای مختلف با ارائۀ اساتید مورد بحث و گفت و گو قرار می گیرد. نشست حاضر نخستین نشست از این کرسی ها است. در ادامه مباحث توسط اساتید پی گرفته شد.
دکتر احمدرضا یزدانی مقدم
آیا می توانیم بحث state را در فلسفه سیاسی اسلامی مطرح کنیم یا خیر؟
به عنوان مقدمه این بحث ابتدا دیدگاه اسکینر و هیوود و سپس دیدگاه ویپر و بشیریه در این زمینه مورد توجه قرار خواهد گرفت. بر پایه تحلیل اسکینر state چیزی است شبیه مفهوم المهنۀ الملکیه که در آثار فارابی طرح شده است.
فارابی دو بحث دارد یکی این که حاکم و رئیس چه کسی است و سپس این که حرفه و فن فرمان روایی چگونه است و چه کارهایی باید بکند. آنچه از بحث اسکینر می توان دریافت این است که اندیشمندانی که در غرب بودند مسأله حاکمیت را به صورت مستقل از حاکم در نظر گرفته اند. چنان که هیوود هم این بحث را دارد که حکومت موقتی است در حالی که دولت دائمی و مستمر است که همواره وجود دارد.
این ویژگی به مفهوم المهنۀ الملکیه فارابی نزدیک است. تفسیری که علامه طباطبایی از مُلک/ دولت دارد نزدیک به همین ویژگی و ناظر به اقتدار است. اما این که آیا در اینجا مفهوم مُلک همان مفهوم state است باید گفت هم پوشانی زیادی وجود دارد و  با state هم خوانی دارد. هیوود معتقد است که ویژگی¬های دولت یک ویژگی های فرضی، صوری و حقوقی است.
بنابراین تا زمانی که اقتدار وجود دارد می توان گفت دولت برقرار است. همین تعبیرات در گفتار دیگر متفکران هم وجود دارد. علامه طباطبایی مُلک را به مالکیت ارجاع می¬دهد و بر این نظر است که مُلک، مِلک المِلک است.
درباره  دولت دو گروه نظریه  وجود دارد. گروهی تلقی ارگانیک و انداموارگی از دولت دارند و گروهی دیگر تلقی ابزاری از دولت دارند. در تلقی ارگانیک و انداموارگی از دولت؛ آزادی فرد در درون جامعه و تحت استیلای دولت و تحت هدایت دولت قرار می گیرد و فرد باید از اخلاق متعالی مورد نظر دولت اطاعت کند و آزادی در اطاعت از دولت تلقی می¬شود. در اینجا تلقی از آزادی بیشتر آزادی مثبت است. در حالی که در نظریه های دولت به عنوان ابزار تلقی از آزادی بیشتر آزادی منفی است. در بحث نظریه های ابزاری دولت، ابزار حاصل عملکرد دولت برای نیل به هدف تلقی می شود.
در نظریه های ارگانیک مصالح را دولت تشخیص می دهد در حالی که در ابزاری بودن دولت، این افراد هستند که مصالح خود را تشخیص می دهند. از این رو می توان گفت نظریه علامه طباطبایی یک نظریه ابزاری است و نه ارگانیک.

درباره دولت از دیدگاه علامه طباطبایی چند مطلب باید مورد بحث قرار گیرد:
درباره منشأ و ماهیت دولت؛ علامه طباطبایی این را از اعتبارات ضروری می داند. ایشان از دو گروه اعتباریات یاد کرده است. اعتباریات قبل از اجتماع و اعتباریات بعد از اجتماع. از نظر علامه طباطبایی دولت و مُلک و حکومت یک اعتبار پس از اجتماع است. دولت از اعتبار کسانی پیدا شده است که آحاد اجتماع هستند. از این رو دولت امری ساختگی است و افراد دولت را به وجود می آورند. از این رو این حکومت امکاناتی فراتر از افراد دارد؛ زیرا افراد امکانات و اختیاراتی به آن می دهند. علامه البته امر اعتبار را به استخدام باز می-گرداند. اما این رابطه یک رابطه طرفینی است و نه یک طرفه. این مسأله دلیل دیگری است بر ابزاری بودن دولت.
درباره شکل دولت می توان گفت در جلد سوم المیزان علامه این را طرح می کند که در آغاز حکومت¬ها فردی و استبدادی بوده اند که نظم اجتماعی را تأمین می کرده اند اما سپس حکومت های مشروطه تشکیل شده است. این نوع حکومت ها نیز به مرور با توجه به این که شاهان پس از قدرت یافتن قانون اساسی را نادیده می-انگاشتند  به حکومت های جمهوری تبدیل  شدند.
علامه متذکر می شود که ممکن است شکل های دیگری از دولت هم باشد یا در آینده به وجود آید.در هر صورت شکل دولت مبتنی بر مصالح مردم است. از این رو ممکن است بر حسب شرایط متفاوت شود.
غایت دولت نیز برای رفع نیازهای زندگی است. اجتماعات البته متفاوت است و ممکن است وجود دولت برای امنیت، ایجاد حداکثر آزادی و یا تحقق عدالت باشد. علامه ادراکات اعتباری را در جهت حرکت استکمالی جوهری به شمار می آورد. از این رو ادراکات اعتباری در خدمت حرکت استکمال جوهری است، دولت هم به عنوان یکی از اعتباریات این گونه است که انسان را به کمالاتش برساند. البته این به معنای رفع نیازهای ضروری هم هست. اما باید گفت که این دولت به معنای هگلی هم نیست.
درباره حدود آزادی فرد و جامعه وقتی انسان می پذیرد که زندگی اجتماعی داشته باشد مقداری محدودیت را می پذیرد. از این رو اگرچه حالت اولیه انسان آزادی است اما با فرض پذیرش جامعه و قوانین، آزادی دچار محدودیت می¬شود. اقتدار دولت نیز تا آنجا است که در قرارداد منعقد شده است. از این رو اقتدار دولت در محدوده ای است که اجتماع برایش مشخص کرده است. اما دولت مورد نظر علامه حداقلی است یا حداکثری؟
به نظر می رسد این دولت حداقلی نیست و برای دولت مسؤولیت هایی در نظر می گیرد که فراتر از دولت حداقلی است. اما نمی توان دولت مداخله گر و حداکثری را نیز به ایشان نسبت داد؛ زیرا دولت محدود به قرارداد اجتماع و قوانین شرع است که اجازه دخالت در حوزه خصوصی را نمی دهد. نکته دیگر این که احکام دین را چه کسی تشخیص می دهد؟ گویا اجتماع مطلوب ایشان یک اجتماع اندیشمند است و دولت نیز به این اجتماع و تفکر اجتماعی رجوع می کند.
از این رو می توان دولت ایشان را دولتی اجتماعی به شمار آورد. گاهی نیز از دولت مصلحتی یاد می¬کند. و نیز گاهی از دولت مسؤول یاد می کند که مسؤول حفظ حقوق مردم است. از طرف دیگر از دولت انسانی در دیدگاه علامه نیز می توان یاد کرد که به دنبال یک دولت قانون مدار و تابع قانون و تأمین حقوق مردم است.
دربارۀ مشروعیت دولت هم از نگاه علامه طباطبایی مشروعیت ناشی از قرارداد اجتماعی است.
در خاتمه بحث می توان گفت که علامه از یک قرارداد اجتماعی یاد می کند تا هم خود فرد و هم دیگران از رابطه بهره مندی متقابل برخوردار شوند. از این رو الزام ایشان به الزام اجتماعی برمی گردد.
دکتر منصور میراحمدی
چند نکتۀ جزیی در بحث وجود دارد که قابل اشاره است. از جمله تعبیر دولت اجتماعی و نظریه اجتماعی دولت که در اینجا اجتماعی وصف دولت است. در بحث تفاوت دوم دولت و حکومت از مغز متفکر بودن حکومت برای دولت استفاده شده است که با توجه به ساختار مدرن این تعبیر برای حکومت استفاده نمی شود. نکته سوم این که مباحثی که در تحلیل دولت استفاده شده است صرفاً محدود به همین مقدار نیست و دیدگاه های دیگری را هم شامل می شود. مناسب بود که بر اساس مؤلفه های اشاره شده درباره دولت به تعریف مختار از دولت هم اشاره می¬شد. اما سه مطلب محتوایی درباره بحث دولت از دیدگاه فلسفه سیاسی علامه طباطبایی:
مطلب اول: در بحث ماهیت دولت، مباحث باید ناظر به دولت باشد و نه حکومت. از این منظر اصل ضرورت دولت از اعتباریات متغیر در نظر گرفته می¬شود. در این صورت اگر اصل حکومت نشأت گرفته از اعتبار است و آن هم ناشی از استخدام است نمی توان ضرورت دولت را از اعتباریات متغیر به شمار آود. بنابراین اصل ضرورت دولت باید به اعتباریات قبل از اجتماع بازگردانده شود.
مطلب دوم: اگر بخواهیم جایگاه علامه در فلسفه سیاسی را نشان دهیم با بهره گیری از ادبیات مدرن شاید صحیح نباشد. آنچه در فلسفه سیاسی مدرن مطرح است متفاوت است با آنچه علامه مطرح می کند. اما آیا نوآوری علامه را می توان با عنوان قرارداد از آن یاد کرد یا خیر؟ در مقاله از اعتبار اجتماع استفاده می¬شود. از این رو باید ادبیات قوی¬ای از فلسفه سیاسی علامه طباطبایی انجام شود. به نظرم رهیافت علامه طباطبایی خودش رهیافت قابل اعتنایی است که می توان بر آن تأکید کرد.
مطلب سوم: علامه در فلسفه سیاسی خودش شوری را در چه جایگاهی قرار می دهد؟ به نظر می¬رسد این بحث نیازمند امتداد است آن هم با ادبیات خود علامه طباطبایی که بتواند ادبیات بحث شوری را به نحو مناسبی طرح نماید.
دکتر مهدی امیدی
تکثر ارجاعات و تتبع بسیار در این بحث قابل مشاهده است. همچنین استفاده روش مند از مباحث علوم سیاسی برای تبیین دیدگاه متفکران مسلمان ضرورتی است که در این کار قابل مشاهده است. اما باید اشاره کنم که درباره دولت اتفاق نظری میان اساتید علوم سیاسی وجود ندارد. وینسنت در کتاب نظریه های دولت نتوانسته است به یک تعریف دولت دست یابد و چنین تعریفی را از دولت نمی پذیرد.
البته در این زمینه چهار دیدگاه وجود دارد:
یک دسته تعریف از دولت را نمی¬پذیرند. گروهی دیگر تعریف دولت را بدیهی تلقی می کنند. گروه سوم هر نوع تعریفی از دولت را گمراه کننده می دانند. گروه چهارم معتقدند دولت وجود دارد و باید تعریفی هم از آن ارائه شود. در علوم سیاسی تعریف دولت پذیرفته شده است. از این منظر، دولت یک نهاد خاص و یا نهاد مشروع برخوردار از قدرت و اعمال قدرت است.
تعریف هیوود در بحث دولت و تعریف آن دقیق نیست. در بحث وبر مؤلفه ها است و نه ویژگی ها. نهاد است و نه سازمان. دولت یک دستگاه مفهومی است. از این رو تعریف وبر مناسب تر است. دولت یک نهاد سیاسی است و نهاد خاصي هم هست. خاص بودن در مؤلفه های زیر است: مشروع است. در قلمرو معینی فعالیت می کند. انحصار کاربرد قدرت را در دست دارد. با توجه به این مؤلفه ها تعریفی که از هیوود ارائه شده است قابل خدشه است.
حاکمیت در گذشته مطلقه و محدود بود در حالی که صرفاً نمی توان به حاکمیت کلاسیک اشاره کرد. حاکمیت مدرن باید به نمایندگی از مردم و در چارچوب هایی که مردم آن را پذیرفته اند باشد. در نگاه پست مدرن گفته می شود که باید رفت به سراغ گفتمان غالب و این که رضایت مردم را به همراه داشته باشد. باید دید که نگاه علامه با کدام بحث قابل سنجش است. 
مسألۀ اصلی در بحث مشخص نشده و به یک باره وارد فرضیه شده است و درباره علامه سخن می گوید. علامه درباره دولت به طور مطلق چه می گوید؟ علامه برای چه منظوری اعتباریات را مطرح کرده است؟ به نظر می رسد علامه بر این نظر بود که بگوید دین هم ابعاد سیاسی دارد و چون دین را فطری می داند بنابراین از این منظر وارد بحث می شود.
مباحث ديگري نيز قابل بحث است از جمله: مُلک؛ داشتن سلطه به شمار آمده است. بحث قراردادی بودن بحث های علامه قابل بحث است. تعدیل استخدام که توسط دولت انجام می شود از ارجاع به استخدام متمایز است. امر واقع باید از امر آرمان باید تفکیک شود. هیوود نگاه مادی گرایانه به دولت دارد در حالی که نمی-توان علامه را با این معیار سنجید و با تعریف هیوود سازگار نیست. انتخاب یک عنوان از دولت و سپس تعریف دولت بر اساس آن در بحث علامه می تواند مفید باشد. الان چندین عنوان مطرح شده است که باعث آشفتگی می شود.
بحث دولت اسلامی چگونه در بحث مطرح میشود؟ مشکل اصلی کار اینجا است که منشأ مشروعیت مردم به شمار آمده اند. اين بحث با ادعای مطرح شده در مشروعیت الگوگیری از حکومت پیامبر چه جایگاهی دارد؟
چند مطلب دیگر که مبنایی است در بحث باید مورد توجه قرار گیرد. اعتباریات چه نسبتی با مشهورات و یا حسن و قبح دارد؟ آیا عقل کاشف احکام است یا خیر؟ باید توجه داشت که در اينجا به نسبیت ارزشی منتهی نشود. بحث دیگر این که جایگاه طبیعت و فطرت کجاست؟ نسبت دولت و دین نیز و واژه پردازی و منظومه اندیشمند باید هم زمان مورد توجه قرار گیرد.
در ادامه كرسي، دکتر احمد رضا یزدانی مقدم سخناني در مقام پاسخ به اساتيد ناقد مطرح كرد و مباحث ارائه شده را مورد تأكيد قرار داد.