پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی /سلسله نشست های علمی ویژه اربعین 1400: اربعین حسینی: تجلی ما رایت الّا جمیلاً

سلسله نشست های علمی ویژه اربعین 1400: اربعین حسینی: تجلی ما رایت الّا جمیلاً ذوالفقار ناصری صدر، پژوهشگر دین در نشست «اربعین حسینی: تجلی ما رایت الّا جمیلاً» گفت: حضرت زینب(س) در واقعه عاشورا به گودی قتلگاه می‌نگرد و دو جمال را می‌بیند که یکی جمالِ عبودیت سیدالشهدا(ع) و دیگری ربوبیت الهی است. به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی به نقل از خبرنگار ایکنا، نشست «اربعین حسینی: تجلی ما رایت الّا جمیلاً» چهارشنبه ۳۱ شهریور از سوی پژوهشکده فلسفه و کلام و مرکز همکاری‌های علمی و بین‌الملل و اندیشکده اربعین پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی و با ارائه ذوالفقار ناصری صدر، پژوهشگر دینی، برگزار شد. در ادامه متن سخنان وی را می‌خوانید:
پس از شهادت امام حسین(ع) و اصحاب باوفای ایشان در حادثه کربلا، جانسوزترین مصیبت‌ها بر خاندان حسینی وارد آمد و حضرت زینب کبری(س) و دیگر اسرا مصیبت‌های سنگینی را تحمل کردند، اما تحمل آنها هرگز نتوانست شکوه حیدری حضرت زینب(س) را در هم بشکند. وقتی عبیدالله بن زیاد در مجلس مقهورانه‌ای که برای نمایش پیروزی ظاهری خود تدارک دیده بود، هیبت حضرت زینب را دید، گفت که این بانوی با تکبر کیست که سر تعظیم در مقابل ما فرود نمی‌آورد؟ لذا وقتی حضرت زینب را به او معرفی کردند، برای اینکه زخم زبانی به اهل بیت و حضرت زینب زده باشد، گفت که کار خدا با برادرت را چگونه دیدی؟ اینجا بود که دختر علی(ع) چنان پاسخ دندان‌شکنی به عبیدالله داد که خواب او را پریشان کرد. ایشان فرمود که به خدا قسم در این حادثه جانسوزی که برای ما در کربلا اتفاق افتاد غیر از زیبایی ندیدم. امروز می‌خواهیم درباره این عبارت طلایی حضرت زینب(س) صحبت کنیم.
فهم این عبارت رمز فهم حادثه جانسوز کربلاست. برای فهم این جمله باید چند نکته را در نظر گرفت. اولاً باید رویکرد توحیدی و الهی داشت، چراکه با رویکردهای مادی و تجربی نمی‌توان چنین عبارت سنگینی را فهمید. ثانیاً باید در حادثه عاشورا سه چهره کلی را از هم باز شناخت؛ اول چهره زیبای حق و حقیقت است که در وجود مبارک امام حسین(ع) و اصحابش تجلی کرد. دوم چهره کریه باطل است که در یزید و یزیدیان ظهور کرد. سوم چهره مشیت و قضای الهی است. ثالثاً باید به این حادثه یگانه‌ای که در کربلا اتفاق افتاد از منظرهای مختلفی نگریست.
جنبه‌های عرفانی واقعه عاشورا
توجه به منظر عرفانی و فهم باطنی واقعه عاشورا برای فهم عبارت حضرت زینب(س) لازم است. ما در مناجات شعبانیه مشاهده می‌کنیم که فرموده‌اند الهی تو در تمام عمرم جز به زیبایی با من رفتار نکرده‌ای. حضرت زینب(س) بر پایه چنین مبنای توحیدی است که چنان جمله‌ای را بر زبان جاری می‌کند. تنها کسی که فانی در صفات جمال و جلال الهی باشد می‌تواند باطن افعال الهی را فهم کند و در نمونه‌های ظاهری افعال الهی متوقف نشود. حضرت زینب(س) با این مبانی توحیدی و عرفانی، تجلی کمال انسانی را در باطن حادثه عاشورا به عینه می‌بیند.
دومین منظری که باید برای فهم جمله حضرت زینب(س) مورد توجه قرار داد، منظر اعتقادی و کلامی است. ما مسلمانان بر اساس آموزه‌های قرآنی و سنت ائمه بر این باوریم که هیچ فعلی در این عالم بدون اذن الهی رخ نمی‌دهد و خداوند علت‌العلل است و بر اساس نگاه توحیدی به عالم، همه افعال از خداوند صادر می‌شود و خداوند خیر محض است. بنابراین افعال خیر و جمیل از خداوند صادر می‌شود. از این رو برای انسانی که رویکرد توحیدی دارد و تسلیم امر الهی است، شهادت، جراحت و اسارت همگی فعل الهی تلقی می‌شود و این را کسی می‌فهمد که تسلیم امر الهی باشد. امام حسین (ع) در آغاز قیام خود در یکی از منزلگاه‌ها فرمودند که انسان موحد خود را موظف به انجام تکلیفی می‌داند که از سوی خداوند بر وی وارد شده است، لذا چه شکست و چه پیروزی‌ برای وی سعادت تلقی می‌شود.
منظر سومی که باید به واقعه عاشورا نگریست تا جمله حضرت زینب(س) فهم شود نگاه و منظر عاشقانه است. عاشق، تمام هستی خود را برای معشوق بذل می‌کند و امام حسین(ع) وقتی به این درک و تحلیل رسید که دین خدا جز با شهادت او و اصحاب و اهل بیت ایشان استوار نمی‌ماند، تمام هستی خود را فدای دین حق کرد و فرمود که اگر دین محمد(ص) جز با کشته شدن و شهادت من بر پا ‌نمی‌ماند، ای شمشیرها مرا دریابید. این عبارت تجلی مقام تسلیم در مقابل قضای الهی است، چراکه قضای الهی بر این تعلق گرفته که اگر قرار است دین خدا زنده بماند، باید عزیزترین بنده خدا یعنی امام حسین(ع) خود را فدای حق کند. لذا کربلا تجلی رضای انسان به قضای الهی است. حسین(ع) عاشق ذات پاک احدیت و دیگران نیز عاشق حسین(ع) هستند.
فهم واقعه عاشورا از منظر سیاسی
منظر دیگر که برای فهم عبارت حضرت زینب(س) ضروری شمرده می‌شود، داشتن فهم سیاسی است. از منظر سیاسی و اطاعت از ولی الهی، در حادثه کربلا زیباترین تابلوهای تولی و تبری و ایثار و فداکاری را در اصحاب امام حسین(ع) شاهدیم؛ به گونه‌ای که اصحاب ایشان چنان در وجود اباعبدالله(ع) جذب شده بودند که ایشان بارها فرمود که من بهتر از اصحاب و اهل بیتم سراغ ندارم. حضرت زینب(س) از این منظر، یعنی اطاعت سیاسی از امام خود، می‌نگرد و می‌بیند که شهدای کربلا چگونه به زیبایی هرچه تمام‌تر تسلیم امام خود هستند و حتی از جان شیرین خود گذشتند. لذا حضرت زینب(س) این غزل زیبای عاشقانه را در محضر عبیدالله سرود و فرمود: «ما رایت الّا جمیلاً.»
منظر دیگر، عبودیت و ربوبیت است. مقام عبودیت یعنی مقام تسلیم محض خدا بودن و کربلا تجلی این مقام است. اگر نگاه انسان توحیدی باشد، در ورای حوادث و اتفاقات نه شکست و خون، بلکه تسلیم شدن در مقابل مشیت الهی را می‌بیند و در اینجا باطن‌ها مکشوف شده و یزیدیان باطن شیطانی و حسینیان باطن الهی خود را به منصه ظهور گذاشتند. حضرت زینب(س) این صحنه‌ها را می‌بیند و روایت می‌کند.
امام حسین(ع) خود و تمام هستی‌اش را در برابر مشیت الهی فدا می‌کند. خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: «إِنَّ اللَّهَ اشْتَرَىٰ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ أَنْفُسَهُمْ وَأَمْوَالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ ۚ يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَيَقْتُلُونَ وَيُقْتَلُونَ ۖ وَعْدًا عَلَيْهِ حَقًّا فِي التَّوْرَاةِ وَالْإِنْجِيلِ وَالْقُرْآنِ ۚ وَمَنْ أَوْفَىٰ بِعَهْدِهِ مِنَ اللَّهِ ۚ فَاسْتَبْشِرُوا بِبَيْعِكُمُ الَّذِي بَايَعْتُمْ بِهِ ۚ وَذَٰلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ؛ همانا خدا جان و مال اهل ایمان را به بهای بهشت خریداری کرده، آنها در راه خدا جهاد می‌کنند پس (دشمنان دین را) به قتل می‌رسانند و (یا خود) کشته می‌شوند، این وعده قطعی است بر خدا و عهدی است که در تورات و انجیل و قرآن یاد فرموده، و از خدا با وفاتر به عهد کیست؟ پس از این معامله‌ای که کردید بسی شاد باشید که این به حقیقت سعادت و فیروزی بزرگ است» (توبه، ۱۱۱) چون امام حسین(ع) به عهد خود با خدا وفا کرد، خداوند نیز دنیا و آخرت را به حسین(ع) بخشید. در آموزه‌های شیعی به خصوص در زیارت عاشورا از امام حسین(ع) با عنوان ثارالله یعنی خون خدا یاد شده و همانطور که جریان خون در بدن عامل بقاست، جاری شدن خون حسین(ع) و یاران ایشان در رگ‌های اجتماع مسلمین عامل حیات اسلام است.
لزوم فهم حقیقت در راهپیمایی اربعین
حضرت زینب(س) عبودیتِ حسین(ع) و ربوبیت الهی را در صحه کربلا می‌بیند. وی به گودی قتلگاه می‌نگرد و دو جمال را می‌بیند که یکی جمال عبودیت سیدالشهدا(ع) است. راوی می‌گوید وقتی از نزدیک گوش سپردم که ببینم امام حسین(ع) چه می‌گوید، وی تنها خوفی که در آن لحظات داشت این بود که مبادا شهادت او به سرانجام نرسد. جمال دیگر ربوبیت الهی است. خدا اراده کرد که برای بقای دین خود، امام حسین(ع)، که عزیزترین است، کشته شود و حسین(ع) به زیبایی هرچه تمام‌تر این قضای الهی را به مرحله اجرا ‌رساند. تجلی زیبایی‌های حسین(ع) در کربلا، که از بیان حضرت زینب(س) نقل شده، باید در راهپیمایی اربعین متجلی شود.
اربعین در فرهنگ دینی ما به معنای به کمال رسیدن است و باید به فهم کمال حقیقت نائل شد. در حادثه کربلا جنود عقل و پلیدی به مقابله آمده‌اند. زیبایی‌هایی را که در کربلا دیده‌ایم باید در اربعین حسینی به منصه ظهور برسانیم. امام حسین(ع) همچنان در تجلی است و تمام اخلاق انسانی باید در اربعین متجلی شود، چراکه در حادثه عاشورا تمام کمالات انسانی در وجود امام حسین(ع) و اصحابشان به زیبایی تمام متجلی شد.