نویسنده: بهاره آب لشکری
منبع: اختصاصی سایت مرسلات
مقدمه:
وکالت در لغت به معنای ناتوانی از انجام مستقیم یک کار و اعتماد بر دیگری در آن کار است و در اصطلاح؛ سازمان وکالت هم چون مجموعه هایی است که به طور سازمان یافته و نظام مند در پی انجام هدفی مشترک هستند، کهازدوران امام صادق علیه السلام در زمان حاکمیت عباسی شروع شد و تاآخرین روزهای دوران غیبت صغری استمرار یافت و دارای شالوده های منظم و منسجمی بوده است. این سازمان نقش مهم و تعیین کننده ای درجهت پیشبرد اهداف امامان معصوم علیهم السلام داشته است.ساختار و شالوده ی این سازمان به ظاهر برای جمع آوری و تحویل وجوه شرعی و پاسخگویی به مسائل و شبهات شیعیان بوجودآمد. لازم به ذکر است رخداد غیبت از دودیدگاه اعتقادی و تاریخی قابل بررسی است ظاهراً ارتباط نزدیک بین غیبت و امامت منجر به جای گرفتن این موضوع در مباحث کلامی شیعه و نادیده گرفتن تدریجی جنبه های تاریخی آن شد. همین امر، پژوهشگر را بر آن داشت که به جنبه های تاریخی سازمان وکالت ، تکوین وسیر تکاملی آن در زمان غیبت صغری و همچنین الگوگیری حاکمیت و مرجعیت انقلاب اسلامی از سازمان وکالت بپردازد.از عوامل اساسی ایجاد سازمان وکالت، لزوم ارتباط بین امامان معصوم علیهم السلام و پیروان آن هاست. در هرنظام دینی، سیاسی، اجتماعی ارتباط بین رهبری و اعضای آن اجتناب ناپذیراست. بنابر این می بایست کسانی از سوی امامان شیعه علیهم السلام تعیین می شدند که به عنوان نمایندگان آنان نقش ارتباطی بین شیعه و ایشان را ایفا می کردند، این افراد آشنا به علوم، اهل بیت علیهم السلام و فقیهانی بوده اند که وکالت آن ها نوعی اعمال ولایت بوده است. با توجه به این که در عصر غیبت صغری اختفای کامل امام علیه السلام و غیبت او از انظار وجود دارد پژوهشگر این ضرورت را احساس می کند که معرفی این نهاد به عنوان الگویی برای حاکمیت و مرجعیت می تواند از بین برنده ی شبهاتی درخصوص نایبان عام امام زمان عج ا... تعالی فرجه الشریف باشد؛ چراکه تنها راه ارتباطی شیعه با امام علیه السلام، سفرا و وکلا بودند و حاکمیت و مرجعیت امروز استمرار همان سازمان وکالت است.در این عصر وکلا و سفرای خاص و عام علیه السلام به عنوان تنها مرجع فعال نه منفعل برای شیعه در مشکلات سیاسی، فکری، اجتماعی ، اقتصادی و دینی بودند که در دوران غیبت کبری، این وظیفه به دوش فقهای جامع الشرایط است.بابررسی اصل ولایت فقیه و مرجعیت شیعه به عنوان نایبان و وکلای عام امام زمان علیه السلام در عصر امروز به امر خطیر این موضوع پی برده می شودکه وکلای عام امروز خط مشی خود را از سازمان وکالتی که در زمان ائمه علیهم السلام، بالاخص سازمان وکالت در عصر غیبت صغری که مابین حضور امامان علیهم السلام و غیبت کبری است، گرفته اند.
ماهیت شناسی سازمان وکالت:
در عصر ائمه معاصر خلفای عباسی در اثر جو خفقان یک سیستم منسجم و هماهنگ بوجود آمد که سازمان وکالت نام داشت،در عصر حضور رهبری آن را ائمه علیهم السلام و در عصر غیبت علاوه بر حضرت ولی عصر عج ا... تعالی فرجه الشریف نایبان خاص آن حضرت بر عهده داشتند و در عصر غیبت کبرای امام زمان به صورت نیابت عامه در قالب حاکمیت حکومت دینی «ولایت فقیه»و نیز مرجعیت و فقاهت شیعی برقرار می باشد.
واژه ی وکالت (به فتح و کسر واو) وَ کَلَ یَکِلُ است.الوکالةُ اَن یَعهدَ اِلی غَیرِ اَن یَعمِلَ لَهُ عملاً[1]؛
وکالت آن است که با دیگری عهد کند که کاری را برای اوانجام دهد. درحقیقت به نوعی، معنای عجزاز انجام مستقیم کار است و درتعریف اصطلاحی امام خمینی (ره) وکالت را این گونه تعریف کرده اند:
«وهوتَفویضُ اَمراِلی الغیرِ لِیعمِلَ لهُ حال حیاتِهِ،اَو اِرجاعِ تَمشیهِ اَمرمِن اَلاُمورِ اِلَیهِ لهُ حالِهاوَ هیَ عقدُ یَحتاجُ اِلَی الایجابِ...»[2]
وکالت آن است که شخصی درحال حیات خود برخی امورش رابه دیگران واگذارکند تابرایش انجام دهند یا درحال حیاتش راه اندازی امری از امورش را به دیگران واگذار کند ووکالت عقدی است که محتاج ایجاب است ودرنهایت می توان گفت: سازمان وکالت هم چون مجموعه هایی که به طور سازمان یافته و نظام مند در پی انجام هدفی مشترک هستند که تقریباً از ابتدای دوران معاصر ائمه علیهم السلام با حاکمیت عباسی شروع شد و تا آخرین روزهای دوران غیبت صغری استمرار یافته است و غالب نقاط شیعه نشین آن زمان در عالم اسلامی را زیرپوشش قرارداد[3].البته دلایل متعددی زمینه ساز ایجاد این سازمان گردید که عبارتست از:
1.عامل جغرافیایی
2.عوامل سیاسی-امنیتی
3.عدم دسترسی شیعیان به امامان علیه السلام به سبب حبس ،شهادت و غیبت
4.عامل تربیتی و آماده سازی شیعیان برای زمان غیبت
ویژگی ها و وظایف وکلا در عصر حضور ائمه علیهم السلام«از امام صادق تا امام حسن عسگری علیهم السلام»
از آن روکه انسان ها در کسب فضائل و کمالات همسان نبوده و توفیق متفاوت دارند؛ وکلای ائمه علیهم السلام نیز در ویژگی های ارزشی و عالی انسانی در یک سطح نبوده اند، بلکه درجات متفاوتی داشته اند و وکالت ائمه جایگاهی است که اعطای آن به کسی بدون ویژگی های لازم ممکن نبود.با توجه به منابع رجالی و تاریخی ویژگی های وکلا عبارتند از :
جایگاه رفیع معنوی ،شناخت معارف دینی ،سیاست ،بصیرت و رازداری و....
اصولا سازمان وکالت با هدف ارتباط پیروان اهل بیت با امامان معصوم پی ریزی شدو وکلا نماینده ی امام در میان مردم بوده اند پس تمام وکلای ائمه علیهم السلام از نظر وظیفه یکسان نیستند. برخی، از اصحاب برجسته و ممتاز چندین امام معصوم و دارای مقام علمی و دینی بالا و گاه مقام بابیّت را نیز دارا بودند. پس در نهایت می تواننددارای نقش های متعددی باشند.[4] با توجه به منابع رجالی و تاریخی وکلای ائمه دارای وظایف زیر بوده اند:
1.وظایف اقتصادی که شامل دریافت و تحویل وجوه شرعی و هدایا،رسیدگی به امور موقوفات و توزیع و مصرف وجوه شرعی و اموال اهدایی می شد.
2.وظایف سیاسی که شامل نفوذ در دستگاه حکومت ،آگاهی از موضع گیری امام در رخدادهای سیاسی و مبارزه با منحرفان و بدعت گذاران می شد.
3.وظایف اجتماعی که وظیفه ی ارتباطی و مساعدت محرومان را در بر می گرفت.
ویژگی ها و وظایف و کلای خاصه در عصر غیبت صغرای امام زمان عج ا.. تعالی فرجه الشریف:
درطول غیبت صغرای امام زمان عج ا... تعالی فرجه الشریف چهار سفیر به عنوان «نایب خاص» با حضرت در تماس بودندو آن ها از میان کسانی انتخاب می شدند که توانایی کسب بیشترین قرب به معصوم علیه السلام را داشته باشندو شیعیان می توانستند به وسیله ی آنان مسائل و مشکلات خویش را به عرض امام علیه السلام برسانند و توسط آنان پاسخ دریافت دارند.این افراد به ترتیب زمانی زیر هستند:
1.ابو عمرو عثمان بن سعید عمری،وی از قبیله ی بنی اسد بود و به مناسبت سکونت در شهر سامرا «عسکری» نیز نامیده می شد[5]و در محافل شیعه از او به نام سمّان یاد می شد،زیرا به منظور استتار فعالیت های سیاسی ،روغن فروشی می کرد.[6]
2. ابوجعفر محمد بن عثمان بن سعید عمری ،وی فرزند سفیر اول بود. مدت نیابت محمد بن عثمان را بعضی 40 سال و بعضی 50 سال بیان کرده اند وشیعیان نسبت به عدالت و وثاقت و امانت داری او،اتفاق نظر داشتند.[7]
3.ابوالقاسم حسین بن روح نوبختی ، وی از شیوخ مورد اعتماد محمد بن عثمان بود.نایب سوم از سال 305 تا 306 ه.ق منصب وکالت را بر عهده داشت.[8] حسین بن روح در بین مقامات حکومتی، موقعیت ونفوذ بیشتری داشت، این امر باعث شد، تا برخلاف سفارت دو سفیر گذشته، سفارت او تاحدودی بین شیعیان به صورت آشکار مطرح شود.[9]
4. ابوالحسن علی بن محمد سمری، وی آخرین سفیر ناحیه ی مقدسه بود،که منصب وکالت را در حدود 4 الی 5 سال بر عهده داشت.[10] آخرین توقیع از ناحیه ی مقدسه شش روز قبل از در گذشت نایب چهارم صادر شد ودر این توقیع اعلام شده بود که وی آخرین نایب است[11] و دوران غیبت کبری آغاز می گردد.
نایبان خاص امام زمان عج ا... تعالی فرجه الشریف بر اساس یک سری معیارها و ملاک ها انتخاب شدند که ایمان، علم تقوا و بندگی خداوند در راس همه ی این ملاک ها قرار دارد.[12]
این ملاک ها عبارت بودند از :تقیه و رازداری در سطح بالا ،جلب توجه نکردن به خاطر عدم حساسیت دستگاه حکومت نسبت به آنان،صبر ومقاومت بسیار عالی و ممتاز و.....
در جامعه ی شیعه وجود جو خفقان عباسی و فشار روز افزون این دستگاه بر شیعیان برای نایبان خاص وظایفی را در سازمان وکالت رقم می زدکه این وظایف به شرح زیر است:
برقراری ارتباط سری ،سازماندهی سازمان وکالت، زدودن شک و حیرت مردم درباره ی وجود حضرت مهدی و حل مشکلات علمی و.....
کارکردهای سازمان وکالت در دوران غیبت صغرای امام زمان عج ا...تعالی فرجه الشریف:
از زمان امام صادق تا عصر امام مهدی علیه السلام عباسیان برای شیعیان یک جوّ خفقان بوجود آوردند که این جوّ فقط برای شیعیان نبود بلکه ائمه علیهم السلام راهم گرفتار کرده بود به گونه ای که ائمه علیهم السلام را زندانی و شکنجه می کردندو باسم به شهادت می رساندنددو تنها تدبیری که با وجود جوّ آن زمان می شد به کار برد وجود وکلا و نواب خاص بودکه واسطه ی بین شیعیان و امامان علیه السلام بودند.نواب در عصر غیبت صغری ، به موفقیت چشم گیری دست یافتند و با فعالیتشان= (کارکردشان) توانستند مکتب تشیع را حفظ کرده و شیعیان را برای غیبت کبری آماده کنند.
طبیعی است که مردم و جامعه می بایست آمادگی های لازم را می داشتند تا موضوع غیبت امام را بپذیرند و دچار سردرگمی و انحراف در دین نشوندو هدف اساسی از سفارت دو چیز بود:
1.آماده کردن اذهان و افکار برای غیبت کبری امام مهدی عج ا... تعالی فرجه الشریف و تدریجاً مردم را عادت بدهند به مسئله ی فراق و محجوب بودن از امام و ناراحتی نکردن از این موضوع. زیرا عدم آمادگی نتیجه ای جز انکار مطلق امام علیه السلام نداشت.
2.قیام به مصالح اجتماعی و مخصوصاً ارکان ملی طرفداران ائمه علیهم السلام هدف دوم سفیران است، آن مصالحی که طبعاً با دوری از امام و پنهان بودن وی از صحنه ی زندگی از دست می رود، نه تنها در این جا، بلکه درهرموردی با از میان رفتن رهبر اجتماع، مصالح آن اجتماع به خطر می افتد.[13]
آسیب شناسی جریان وکالت:
وقتی دوران امامت امامان علیهم السلام و وضعیت سیاسی آن دوران رامورد بررسی قرار می دهیم متوجه می شویم که با توجه به طبع ذلت پذیر بشری ،برخی از وکلای امامان مثل فارس بن حاتم بن ماهویه قزوینی که ابتدا مورد وثوق بودند،تحت تاثیر رذالت های نفسانی قرار گرفته و رو به فساد و انحراف نهادند[14]و از طرفی با توجه به جایگاه ارزشی، اجتماعی و اقتصادی خاصی که وکالت امام معصوم علیه السلام به دنبال داشت، گروهی به دروغ مدعی وکالت یا بابیّت برای ائمه می شدند.این انحراف و خیانت وفساد در دوره ی غیبت صغری به اوج خود رسید وآن هم به خاطر عدم حضور امام علیه السلام بود. با توجه به مسائل و مشکلاتی که توسط این دو گروه برای دستگاه وکالت و ائمه بوجود آمدو موجب بد نامی شیعه گشت [15] ،ائمه و دستگاه وکالت از راه های زیر به مبارزه با آن ها پرداختند :
1. اعلام انزجار و لعن آن ها
2. صدور فرمان کشتن
3. صدور فرمان محاصره ی همه جانبه
الگوبرداری مدیریت جامعه ی شیعه بر مبنای سازمان وکالت:
پس از هفتاد سال غیبت صغری و ارتباط غیر مستقیم شیعیان با غیبت کبری و نیابت عامه مواجه می شوند. باشروع شدن غیبت کبری، مسئله ی ولایت فقیه یا امامت به معنا و مفهوم عام همیشه مطرح بوده و ریشه ی بسیار عمیق اعتقادی داشته است، یعنی شیعه معتقد بوده تازمانی که امام معصوم علیه السلام وجود وحضوردارد، حکومت ، ولایت و رهبری از آن اوست و در زمانی که امام علیه السلام حضورندارد هرفردی که مطابق با ضابطه ای که امام تعیین کرده عمل کند، نایب شناخته شودو به نیابت از آن حضرت عج ا... تعالی فرجه الشریف، درامر دین و دنیا، مرجع شیعیان و عهده دار حکومت می باشدو این نیابت عامه است .
بر اساس آیه ی یفَاِنَّ لِلّهِ مافِی السَّمواتِ و مافِی الارضِ؛[16]پس هر آینه آن چه در آسمان ها و آن چه در زمین است از آن خداست، مامعتقدیم که علت ایجاد همه ی هستی و جهان از جمله انسان ها، خداوند است و همه ی انسان ها عبد ومملوک اویند؛ آن هم ملک حقیقی. از سوی دیگر هم عقل تصدیق می کند که تصرف در مال دیگران کاری ناروا وناپسند است، بنابراین هیچ انسانی حق تصرف، نه درخود و نه دیگران را، بی اذن و اجازه ی خداندارد.[17]
بر اساس آیه ی اَطیعوُا اللّهَ واَطیعوُا الرَّسول و اوُلِی الاَمرِمِنکُم؛[18] ؛ خدارافرمان برید و پیامبران و صاحبان امر و فرمانشان را اطاعت کنید.
آیه ی ذکر شده براین مبناست ، که خداوند این اجازه را به پیامبران و امامان بعد از ایشان داده است و براساس ادله ی اثبات ولایت فقیه ، در زمان غیبت چنین حقی به فقیه جامع الشرایط داده شده است .[19]
در دوران غیبت صغری و عصر حضور ، شیعیان به نایبان امام مراجعه میکردند، اما در عصر غیبت کبری به مراجع تقلید و علماء رجوع میکنند که در واقع نایبان عام امام زمان عج ا... تعالی فرجه الشریف هستند وبرای اثبات این مدعا حدیث زیر آورده میشود: « واَمَّاالحوادثُ الواقِعَهِ فَارجِعُوا فیهااِلی رُواهِ حدیثِنَافَانَّهُم حُجَّتِی عَلَیکم واَنَا حُجَّهُ اللهِ علیهم.» درحوادث وپیش آمدهایی که برای شما واقع می شود به روایت کنندگان حدیث مارجوع کنیدکه آنان حجت من برشماهستندومن حجت خدا برآنان می باشم.[20]
امام علیه السلام در این روایت مشخص کردند که در زمان غیبت، به نایب او در امامت و رهبری و مرجعیت مسلمین مراجعه شود.از طرفی منظور از حوادث الواقعه ، مشکلات جامعه ی مسلمین و امور سیاسی و اجتماعی و جلوگیری از تسلط طاغوت است وگرنه احکام روزه و حج و... از مسائلی بوده که مورد تحقیق واقع شده و امر جدیدی نبوده است.[21]
در زمان غیبت صغری کسانی عهده دار مقام نیابت بودند که ویژگی ها و وظایف خاصی داشتند و در عصر غیبت کبری فقهای عادل در سرپرستی مسلمانان نایب عام آن حضرت هستند.فقاهت، تقوا و عدالت جزء ویژگی های آن هاست واز جمله نقش های آن هاوظایف اقتصادی ، وظایف سیاسی و وظایف اجتماعی است.
خاتمه و نتیجه گیری
با توجه به فشارهای متعدد و مداوم سیاسی و اجتماعی بر اقلیت پیروان اهل بیت علیهم السلام در دوران حکومت عباسی، نهاد وکالت مدرن ترین و به روزترین راهکار در جهت تبلیغ و گسترش معارف اهل بیت علیهم السلام در جامعه می باشد. بقاء فرهنگ اهل بیت علیهم السلام، حاصل برنامه ریزی و تلاش مخلصانه و خستگی ناپذیر وکلایی است که تنها به ادای تکلیف، انجام وظیفه و رضای الهی می اندیشند و کم نیستند افرادی که جان خویش را در این راه از دست دادند و شیوه ی عملکرد سازمان وکالت؛ یعنی داشتن هدف، برنامه ریزی و پیگیری آن امروزه می تواند الگوی عملی ما قرارگیرد.
با توجه به عملکرد و کارکردهای سازمان وکالت چه در دوران حضور ائمه علیهم السلام و چه در دوران غیبت می توان بیان داشت هم چنان که نهاد وکالت در ثبات و ماندگاری شیعه نقش داشته وجود یک شیعه ی فعّال هم می طلبید وجود یک نهاد فعّال را.
فهرست منابع:
*قرآن
1. ارفع، کاظم، سیره ی عملی اهل بیت علیهم السلام (حضرت مهدی)، تهران، نشر تربت، 1380
2. انیس و دیگران، ابراهیم، معجم الوسیط، ج2، بی جا، دارالمعارف، 1351
3. پورسیدآقایی و دیگران، تاریخ عصر غیبت، قم، مؤسسه فرهنگی انتشاراتی حضور، 1379
4. پیشوایی، مهدی، سیره ی پیشوایان، چاپ نهم، قم، مؤسسه تحقیقاتی و تعلیماتی امام صادق علیه السلام، 1378
5.جباری، محمدرضا، سازمان وکالت ونقش آن در عصر ائمه علیه السلام، چاپ دوم، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1382
6.حکیمی، محمد رضا، خورشیدمغرب، چاپ بیست و هفتم، قم، دلیل ما، 1385
7.خراسانی، محمد جواد، مهدی منتظر، چاپ ششم، تهران، کتابخانه صدوق، 1360
8 .صدر، سید محمد، تاریخ غیبت صغری امام مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف، ترجمه محمد امامی، اصفهان، کیوان، 1364
9.طاهری خرم آبادی و دیگران، ولایت فقیه از دیدگاه ها، بی جا، والعصر، بی تا
10.محمد باقر بن محمد تقی مجلسی، مهدی موعود، ترجمه علی دوانی، چاپ بیست و هفتم، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1375
11.مصباح یزدی، محمد تقی، نگاهی گذرا به نظریه ی ولایت فقیه، چاپ یازدهم، قم، مؤسسه آموزش و پژوهش امام خمینی، 1385
12.مو سوی خمینی، روح الله، تحریرالوسیله، قم، مؤسسه نشر اسلامی، بی تا
13.نجفی، محمدجواد، ستارگان درخشان (سرگذشت حضرت صاحب الزمان عج الله تعالی فرجه الشریف)، ج 14، تهران، کتابفروشی اسلامیه، 1398 ه.ق
[1]ابراهیم انیس و دیگران ، معجم الوسیط، ج 2، بی جا، دارالمعارف، 1351،صص 1055-1054
.سید روح ا... موسوی خمینی،تحریرالوسیله،قم،موسسه نشر اسلامی ،بی تا ،ص39[2]
[3]. محمد رضا جباری ، سازمان وکالت و نقش آن در عصر ائمه ، چاپ دوم ، قم ، موسسه آموزش و پژوهش امام خمینی ، 1382، ص 17
[4]محمد رضا جباری، همان کتاب، صص280-279
[5]محمد باقر بن محمد تقی مجلسی، مهدی موعود، ترجمه علی دوانی، چاپ بیست و هفتم، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1375، ص665
[7]محمد رضا حکیمی، خورشید مغرب، چاپ بیست و هفتم، قم، دلیل ما، 1385، ص 45
[8]محمد جواد خراسانی، مهدی منتظر، چاپ ششم، تهران، کتابخانه صدوق،1360، ص26
[9]مسعود پور سید آقایی و دیگران، تاریخ عصر غیبت، قم، موسسه فرهنگی انتشاراتی حضور، 1379، ص297
[11]محمد جواد نجفی، ستارگان درخشان(سرگذشت صاحب الزمان)، ج14، تهران، کتابفروشی اسلامیه، 1398ه ق، ص73
[12]مسعود پور سید آقایی و دیگران، همان کتاب، ص301
[13]سید محمد صدر، تاریخ غیبت صغری اما مهدی، ترجمه محمد امامی، اصفهان، کیوان، 1364، ص71-70
[14]مسعود پور سید آقایی و دیگران، همان کتاب، ص323
[15]مهدی پیشوایی، سیره پیشوایان، چاپ نهم، قم، موسسه تحقیقاتی و تعلیماتی اما صادق، 1378، ص689
[17]محمد تقی مصباح یزدی، نگاهی گذرا به نظریه ولایت فقیه، چاپ یازدهم، قم، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1385، صص71-69
[19]محمد تقی مصباح یزدی، همان کتاب،صص72-71
[20]کاظم ارفع، سیره عملی اهل بیت علیهم السلام(حضرت مهدی)، تهران، نشر تربت، 1380، ص29
[21]طاهری خرم آبادی و دیگران، ولایت فقیه از دیدگاه ها، بی جا، نشر والعصر، بی تا، صص82-81