بسمه تعالي

اخيراً فصلي از كتاب «راه نجات از شرّ» توسط اكبر گنجي با ذكر مقدّمه و توضيحاتي منتشر شده كه ادّعاي تعارض تشيّع فعلي با تشيّع دوران ائمه و علماء‌ قرون اوليه اسلام را دارد. اين تعارض ادّعا شده، جايگاه و مقام ائمه هدي عليهم السلام را نشانه گرفته و در پي القاء اين موضوع است كه بسياري از دانشمندان بزرگ شيعه نه تنها قائل به علم غيب ائمه نبودند بلكه حتّي سهو و ظنّ و اجتهاد را درباره ايشان روا مي­دانستند. اين مقاله به نام و گزيده نظرات ده نفر از علماء‌ اشاره كرده و نتيجه گرفته كه غلوّ و افراط درباره امامان،‌ از متأخرين و شايد دوران صفويه در عقايد شيعه رسوخ كرده در حالي كه علماء متقدّم از اين عقايد «شرك آلود» مبرّا هستند. البته نويسنده در اين مقاله، دو عنوان "سهو و خطاي معصوم" و "علم غيب و باطن" را كنار يكديگر مطرح كرده و سعي در اثبات اولي و نفي دومّي دارد. او به دنبال القاء اين مطلب است كه علما و دانشمندان بزرگ شيعه خصوصاً‌ در قرون ابتدايي اسلام نيز چنين تفكري داشته­اند. 

ما در اينجا ابتدا جايگاه علم و عصمت امامان را در ادلّه و روايات متقدّم مرور مي­كنيم و سپس به سراغ اقوال و نظرات علمايي كه در مقاله مذكور به آراء ايشان استناد شده خواهيم رفت. شيخ كليني رحمه الله كه دقيق­ترين محدّثين قدماست،‌ احاديث متعدّدي در ابواب مختلف با موضوع فوق نقل كرده كه البته بسياري از اين احاديث در ساير كتب حديثي – نظير كتابهاي «خصال» و «من لايحضره الفقيه» و «كمال الدين» و «عيون اخبار الرضا» از شيخ صدوق – نيز روايت شده است:

1. روايات متعدّد با سندهاي صحيح كه علم منايا و بلايا و انساب و فصل الخطاب را نزد ائمه عليهم السلام ثابت كرده و آن را مختصّ ‌ايشان دانسته است. در برخي از اين روايات اضافه شده كه: «لَمْ يَعْزُبْ عَنِّي مَا غَابَ عَنِّي» (آنچه از نظر ما غايب باشد، از علم و آگاهي ما پنهان نيست). نمونه­اي از اين دسته روايات در كتاب كافي، جلد اول، صفحه 197 و 198 وجود دارد. نقل كتاب كافي از آن جهت اهميت دارد كه متقن­ترين كتاب حديثي و تدوين شده در قرن سوم هجري (دوران غيبت صغري) است و نادرستي ادّعاي نويسنده مقاله در مورد اعتقاد علماء متقدّم و به­وي‍ژه اهل قم را نشان مي­دهد چه اينكه كليني، علم حديث را نزد علي بن ابراهيم قمي فراگرفته و اكثر احاديثش را از او نقل مي­كند.   

علامه مجلسي رحمه الله در توضيح اين دسته از روايات مي فرمايد: علم منايا همان علم به آجال (طول عمر) بندگان و علم بلايا نيز علم به حوادث و اموري است كه خداوند به وسيله آنها بندگانش را مي آزمايد مثل امراض و آفات و خيرات و علم انساب، علم به والدين هركس باشد و ادامه مي­دهد كه در اين علوم، بيان حوادث از ابتداء خلقت تا روز قيامت وجود دارد.

اين دسته احاديث در كتاب «خصال» شيخ صدوق رحمه الله، جلد دوم، صفحه 643 تا 646  هم نقل شده و در برخي از اين روايات در كنار علوم چهارگانه فوق به «ما كان إلى يوم القيامة» (هرآنچه تا روز قيامت رخ خواهد داد) نيز تصريح شده است. توجه به اين كتاب هم از آن جهت مهم است كه اعتقاد شيخ صدوق را در مورد علم ائمه نشان مي­دهد. رواياتي با همين معنا در كتب امالي شيخين (مفيد و طوسي رحمهما الله) نيز وجود دارد.

2. روايات متعدّد با سندهاي صحيح كه ائمه شيعه را داراي «علم ما كان و مايكون الي يوم القيامه» (علم به آنچه رخ داده و آنچه اتفاق خواهد افتاد تا روز قيامت) معرفي كرده و در برخي از آنها به علم «ما في­السماوات و ما في­الارض و ما في­الجنّه و ما في­النّار» (هرچه در آسمان­ها و زمين و هرآنچه در بهشت و دوزخ است) هم اشاره گرديده. بخشي از اين گروه روايات در كتاب كافي، جلد اول، صفحه 260و261 نقل شده است. همچنين در كتاب الغيبه نوشته شيخ طوسي رحمه الله، ضمن بيان اين علوم،‌ آن را مختصّ پيامبر و امامان پس از او معرفي مي­كند: «الّذي خصّ الله تقدّس اسمه به محمدا و الأئمة من بعده» (الغيبه،‌ صفحه 169). اين مطلب با عنايت به ادّعاهاي نويسنده مقاله در مورد شيخ طوسي، قابل توجه است. 

3. روايات متعدّد و صحيح السند كه نشان مي­دهد امامان معصوم بر عمر و اجل شيعيان واقف هستند و در موارد متعدّدي به آنان خبر داده­اند. در كتاب كافي، جلد اول، صفحه 485 و خصوصاً در كتاب عيون اخبار الرضا نوشته شيخ صدوق، جلد دوم از صفحه 206 به بعد مي­توان نمونه­هاي بسياري از اين احاديث را ديد كه حتّي در برخي موارد تاريخ دقيق فوت شخص و اتفاقاتي كه براي خانواده­اش پس از او رخ خواهد داد،‌ نيز از سوي امام گوشزد شده است. نقل متكثّر اين دسته احاديث توسط شيخ صدوق،‌ با عنايت به ادّعاهاي نويسنده مقاله،‌ قابل توجه است.

4. روايات بسيار كه حاوي پيش­گويي­هاي محقّق­شده توسط امامان ماست. از محل دفن و كيفيت شهادت خودشان گرفته تا خبر دادن از تعداد و جنسيت فرزنداني كه براي برخي شيعيان متولّد خواهند شد تا ... . حتّي در بعضي روايات،‌ تصريح شده كه اگر دهان شيعيان،‌ قفل و بست مي­داشت، هركدام­شان را از آنچه به نفع و ضررشان در آينده اتفاق خواهد افتاد،‌ باخبر مي­كردند. (كافي، جلد اول، صفحه 264)

5. چندين روايت با سندهاي صحيح و موثّق كه روح­القُدُس را همراه ائمه عليهم­السلام و پشتيبان آنان معرفي فرموده و اثر و كاركرد چنين روحي را «شناخت هرآنچه در آسمانها و زمين است»،‌ بيان مي­كند. در برخي از اين دسته روايات آمده كه به­سيله روح­القدس، حمل نبوّت انجام گرفت و پس از رحلت پيامبر، ‌اين روح به ائمه پس از او منتقل گرديد. طبق اين احاديث، روح­القدس باعظمت­تر از جبرئيل و ميكائيل و «مبرّا از هر اشتباه و غفلتي» است و همواره در كنار امامان، ايشان را ياري مي­دهد. چند نمونه از اين دسته روايات در كتاب كافي، جلد اول، صفحه 272 و 273 نقل شده است. در ساير كتب حديثي معتبر نيز مي­توان موارد متعدّدي از اين احاديث را مشاهده نمود.

6. رواياتي كه مقام نوري پيامبر و ائمه معصومين را اولين مخلوقات خداوند و آفرينش ساير مخلوقات را از نور وجود ايشان و به طفيلي حضور آنان معرفي كرده­اند. بخشي از اين احاديث در كمال­الدين و علل الشرايع شيخ صدوق نيز وجود دارد.

در كنار اين روايات، ادعيه و زيارت­نامه­هاي معتبري هستند كه مقامات فوق­العاده را براي معصومين اثبات مي­كنند؛ ازجمله دعايي كه شيخ طوسي با سند قابل اعتماد از نائب خاص امام زمان، محمدبن­عثمان­بن­سعيد از ناحيه مقدّس ولي­عصر(عج) در ضمن اعمال ماه رجب نقل مي­كند (كتاب مصباح‏المتهجد، صفحه 803) كه تنها فرق ائمه با خداوند متعال را در مخلوق بودن ايشان معرفي مي­نمايد: «لا فرق بينك و بينها إلا أنهم عبادك و خلقك» (هيچ فرقي بين تو[خداوند متعال] و ايشان[ائمه هدي] نيست مگر اينكه اينان، بندگان و مخلوقات تو هستند). كه تأمّل در اين جمله، ابوابي از معرفت و شگفتي را بر صاحبان فكر و انديشه مي­گشايد. و همچنين زيارت جامعه كبيره كه شيخ صدوق در كتاب «من لا يحضره الفقيه» جلد دوم، صفحه 609 و در كتاب «عيون اخبار الرضا» جلد دوم، صفحه 272 نقل مي­كند و اثبات­گر معارف عميق و درجات بلندي براي ائمه عليهم­السلام است.

البته شيعيان از قديم تا امروز براساس آيات و روايات،‌ هرگز نه در مورد پيامبر و نه در مورد امامان، قائل به علم غيب مطلق نبوده­اند و همه عرصه­ها و حوزه­هاى غيبى را معلوم نزد ايشان نمي­دانند. در نصوص دينى، برخى از قلمروهاى غيبى، منطقه ممنوعه براى همه انسانها حتى پيامبر و ائمه عليهم­السلام مى­باشد؛ مانند علم به كنه ذات خداوند يا علم به زمان برپايي قيامت. و ليكن خداوند متعال به اذن خويش، اجازه ورود به بسياري از عوالم غيبى را به ايشان داده و آنان را از برخي اسرار غيبى مطلع و آگاه ساخته است. در قرآن كريم مى فرمايد: «عالم الغيب فلا يظهر على غيبه احدا. الا من ارتضى من رسول». (داناى غيب، خداست و كسى را بر اسرار غيبش آگاه نمى­سازد مگر رسولانى كه آنان را برگزيده است). و اين در بين تمام علماء شيعه از قديم تا امروز مشهور و مقبول است.

حال چه­طور اين نويسنده به متقدّمين علماء نسبت داده كه اصلاً‌ قائل به علم غيب براي ائمه نبوده­اند و متأخّرين را متّهم ساخته كه: «اين عاشقان كفر و نفاق! چه مي‌خواهند كه مي‌گويند پيغمبران و امامان عالم به غيب‌اند ... و علم غيب‌شان همان اندازه علم خداست كه: "عالم­الغيب لايعزب عنه مثقال ذره في­السموات و لافي­الارض: همو كه داناي نهان است، و همسنگ ذره‌اي در آسمانها و زمين از او پنهان نيست"؟» و بعد مي­افزايد: قاتلهم الله أنّي يؤفكون!

اما در اين­باره بررسي اقوال علمايي كه نامشان در مقاله مذكور رفته بسيار سودمند و روشنگر است؛

شيخ مفيد كه از قول ايشان در كتاب اوائل المقالات، ص ۳۸ آورده: «و اما اطلاق القول بانهم يعلمون الغيب فانه منكر بيّن الفساد لانّ الوصف بذلك انما يستحقّه من علم الاشياء بنفسه لابعلم مستفاد و هذا لايكون الا لله عز وجل و علي قولي هذا جماعه اهل الاماميه الا من شذ عنهم من المفوضه و من انتمي اليهم من الغلاه»

يعني اينكه به طور مطمئن بگوييم كه ائمه عليهم السلام علم غيب مي‌دانند، اين عقيده منكر و زشتي است كه فساد آن بسي ظاهر و روشن است. زيرا چنين وصفي در خور كسي است كه اشيأ را به نفس خود بداند، نه اينكه به علم مستفاد (زيرا ممكن نيست) و چنين وصفي جز براي خداي عز و جل ممكن نيست بر اين عقيده‌ي من (كه امام علم غيب نمي‌داند)، تمام جماعت اماميه قائلند، مگر افراد نادري از مفوضه و كساني كه خود را بديشان منسوب مي‌دارند از غاليان.

در حالي كه «اطلاق القول بانّهم يعلمون الغيب» يعني دانستن مطلق علم غيب در همه عرصه­ها و حوزه­هاي غيبي و البته اين را همان­طور كه ذكر شد،‌ هيچيك از علماي امروز هم قائل نيست. اما نويسنده اطلاق را برخلاف معناي خودش، «به­طور اطمينان» ترجمه كرده! و در پايان عبارت هم داخل پرانتز، عقيده شيخ مفيد را خود به اين صورت افزوده است: «كه امامان علم غيب نمي­دانند». در صورتي كه اين جمله در عبارت وجود ندارد و تنها سخن شيخ مفيد از «مطلق» علم غيب است! البته اين اشتباه فاحش از سوي نويسنده­اي كه أدام الله بقائه را أدام الله بقاعه مي­نگارد، چندان بعيد نيست!

جالب اينكه شيخ مفيد در همين كتاب ذيل عنوان «القول في علم الائمه بالضمائر و الكائنات» (علم ائمه به بواطن هستي) مي­نويسد: «إنّ الائمه من آل­محمد قدكانوا يعرفون ضمائر بعض العباد و يعرفون ما يكون قبل كونه و ليس ذلك بواجب في صفاتهم و لا شرطا في امامتهم و انّما اكرمهم الله تعالي به و اعلمهم ايّاه للطف في طاعتهم و التّمسك بامامتهم. و ليس ذلك بواجب عقلاً» (ائمه از آل محمد گاهي به باطن افراد آگاه مي­شدند و اتفاقات را قبل از حدوثشان مي­دانستند و اين هم شرط و واجب در اوصاف امامت نيست بلكه لطف و كرامت خداوند در حقّ ايشان است) و سپس بلافاصله عبارت موجود در مقاله را مي­آورد: «فامّا اطلاق القول بانهم يعلمون الغيب ...» و بسيار بعيد است كه نويسنده مقاله، ‌اين جملات نخستين را نديده باشد!

جالب­تر اينكه از بحارالانوار، جلد ۷، ص ۳۱۸، از مسائل العكبريه شيخ مفيد نقل كرده كه او مي‌فرمايد: «و قدتغيب عنه بواطن الامور فيحكم فيها بالظواهر و ان كان علي خلاف الحقيقه عندالله» يعني در نزد من جايز است كه بواطن امور از امام پوشيده و پنهان باشد و او به ظاهر حكم كند، هر چند برخلاف حقيقت باشد». در حالي كه اندك آشنايي با زبان عربي روشن مي­كند حرف «قد» بر سر فعل مضارع،‌ دلالت بر گاه­گاه است. يعني: «و گاهي در نزد امام، بواطن امور پنهان مي­شود و او براساس ظاهر حكم مي­نمايد»! و اين بي­سوادي نويسنده او را تا آنجا پيش برده كه ضمن انتساب عقايد غلط به علماء متقدّم، افسار كلام را در اهانت به علماء‌ متأخّر رها مي­كند: «معهذا اين عقيده او(شيخ مفيد) است در اينكه امامان عالم به غيب نيستند. حال اين بيچارگان گمراه و درماندگان در نيمه راه با اين موهومات و خرافات غاليانه چه مي‌گويند؟ اينان مي­خواهند با اين چرندها براي شيعيان آخرالزمان عقيده درست كنند و مذهب ناقص قديم را جديداً تكميل نمايند؟»!

باز براي روشن­تر شدن مطلب به برخي ديگر از تصريحات شيخ مفيد در اين باره اشاره مي­كنيم: ايشان در كتاب «اختصاص» كه عقايد حقّه را از روايات اهل بيت بيان مي­كند،‌ از صفحه 289 تا صفحه 324 را به علم غيب ائمه پرداخته و اينكه باطن و مذهب مراجعين­شان را مي­شناسند و هنگام مصلحت،‌ پرده­ها براي ايشان كنار مي­رود و ... . و در كتاب «اوائل المقالات»، ج4، ص72 مي­فرمايد: «انّ رسول­الله و الائمه من عترته خاصّه لايخفي عليهم بعد الوفاة احوال شيعتهم في دارالدنيا بإعلام الله تعالي لهم ذلك و يسمعون كلام المناجي لهم في مشاهدهم المكرمه العظام ... وهذا مذهب فقهاء الاماميه كافّه و حمله الآثار منهم». (مسلّماً پيامبر و ائمه عليهم السلام بعد از وفات، احوال و زندگي شيعيان را مي­دانند و اين آگاهي به اذن و اراده خدا صورت مي­پذيرد. و همچنين سخنان و نجواهاي زوّار خويش را در مشاهد مشرّفه و زيارتگاه­هايشان مي­شنوند ... و اين،‌ مذهب تمامي فقهاء شيعه و عالمان به علوم اهل بيت است.) و در كتاب «مسار الشيعه» ج7، ص12 تدابير رسول خدا را در سيره حكومتي خويش، مستند به وحي و علم به عواقب امور و شناخت صواب از خطا بدليل آگاهي از آنچه در آينده اتفاق مي­افتد، مي­داند و در مورد امام هم مثل همين علوم را ذكر مي­كند و خود مي­افزايد: «فمن قال ما طريق معرفته بذلك؟ قلت:‌ الامام عندنا معهود اليه، موقف علي ما ياتي و ما يذكر،‌ منصوب له امارات تدلّه علي العواقب.» (اگر كسي بگويد كه امام اين مسائل را از كجا مي­داند، مي­گويم امام معصوم در نزد ما داراي پيمان و نصرت الهي است و نشانه­هايي براي او قرار داده مي­شود كه عواقب امور را مي­شناساند).

اما در مورد سيد مرتضي قدّس سره كه نقلي از كتاب تنزيه الانبياء ايشان آورده: «قد علمنا أنّ الامام متي غلب في ظنّه انّه يصل الي حقّه و القيام بما فرض الله اليه بضرب من الفعل وجب عليه ذلك و إن كان بضرب من المشقه». (دانستيم كه هرگاه بر گمان امام چنين غلبه كند كه از طريقي مي­تواند به حقّش برسد و بر آنچه خدا واجب كرده، قيام نمايد، واجب است اقدام كند ولو اين كه با مشقت همراه باشد) و نتيجه گرفته است: «پس چنان كه مي‌بينيم، سيدمرتضي نيز از كساني است كه نه تنها قائل به عالم به غيب­ بودن امام نيست، بلكه اعمال ائمه را عليهم­السلام روي ظن و اجتهاد مي‌برد.» در حالي كه سيد مرتضي در تبيين قيام كربلا با وجود كشته­شدن امام، تنها انتخاب «راه انجام تكاليف اجتماعي» را به گمان امام مربوط مي­سازد نه خود «احكام شرعي» را و حتّي تمامي موارد علم به واقعيات را در مورد امام منكر نمي­شود. و اين با ظنّ و اجتهادي كه براي استنباط خود حكم شرع به­كار مي­رود، تفاوتي فاحش دارد. ضمن اين كه بحث در اينجا از يك عمل از يك معصوم(حركت ابيعبدالله به سمت كربلا) است نه «اعمال ائمه»!

جالب اين كه سيد در كتاب «الشافي في­الامامه» ج3، ص163 تأكيد مي­كند كه امام بايد هرآنچه به ولايت و اموري كه تدبير و تصدّي آنها را عهده­دار مي­شود، مربوط است را بداند و علم داشته باشد. و در همين كتاب، به طور مفصّل در باب اينكه علم امام به احكام شرع و امور مربوط به ولايت و سرپرستي امت بايد علم به خود واقع باشد نه علم به طريق الي الحكم (اجتهاد)، ‌بحث مي­كند و در جلد 2، ص26 تصريح دارد كه: «اذا كان حكم الله في الحادثه التحليل او التحريم و الامام حاكم في جميع الدين فلا بدّ من ان يكون عالماً‌ بالحكم نفسه لا بالطريق اليه و الّا ادّي الي جواز ما يستقبحه العقلاء». (اگر حكم الهي در حادثه­اي، حرمت يا حليّت باشد و امام نيز حاكم در جميع دين است، پس بايد به نفس اين حكم، عالم باشد نه به طريق استنباط حكم و إلّا منجر به چيزهايي خواهد شد كه عقلا آنها را قبيح مي­دانند.) و در همين كتاب از صفحه 145 تا 159 به طور مفصل شبهاتي را جواب مي­دهد كه القاءكننده عدم لزوم عصمت و عدم لزوم علم امام به جميع واقعيات امور ولايت و احكام شرعيه مي­باشد. حال كسي كه فصولي مفصّل در پاسخ به اين مسئله تأليف كرده و شبهات مخالفين مذهب را در اين باره جواب داده، به زعم نويسنده مقاله، قائل به همان شبهات است! 

يكي ديگر از بزرگان علماي شيعه كه مورد اتّهام مقاله مذكور واقع شده،‌ شيخ­ طوسي قدّس­سره است. اما عقيده ايشان در تفسير تبيان، ذيل آياتي كه آدرس داده شده، تنها كليّت و تماميّت علم غيب را از پيامبر نفي كرده؛ يعني فرموده ايشان در همه موارد و تمامي حوزه­هاي غيبي، عالم و آگاه به بواطن نبوده است. (نظير علم به زمان برپايي قيامت) و اين همان عقيده علماء شيعه از صدر تا كنون است.

و جالب اين­كه درخصوص عقيده شيخ طوسي درمورد علم امام، چنين مي­نويسد: «عقيده شيخ­طوسي همانند استادش مرحوم سيدمرتضي است، زيرا عين نظر آن مرحوم را در تلخيص الشافي با كمي اختلاف در عبارت آورده است: "انّ الحسين عليه­السلام اظهر الخلاف لمّا وجد بعض الاعوان عليه و طمع في معاضده من خذله و قعد عنه ثم ان حاله الت مع اجتهاد من اجتهد معه في نصرته الي ما انت اليه". يعني همانا حسين عليه­السلام هنگامي كه به پاره‌اي از ياراني كه او را عليه يزيد نصرت و ياري مي‌كردند دست يافت، مخالفت خود را با يزيد ظاهر نمود و به كمك و پشتيباني كساني كه او را واگذاشتند طمع بست، آنگاه وضع و حال او با اجتهاد خود آن جناب و كوشش و اجتهاد كساني كه با او بودند بدانجا كشيد كه كشيد. مرحوم شيخ در همين عبارات مختصر مي‌رساند كه امام عالم به غيب نبود و از روي اجتهاد خود عمل كرد.»

اما مراجعه به عبارت عربي روشن مي­سازد كه اصلاً صحبتي از اجتهاد به معناي تلاش علمي و فقهي براي استنباط حكم شرعي نيست و اجتهاد به معناي كوشش و تلاش عملي آنهم در خصوص ياران امام نه خود ايشان به­كار رفته است! و اين تلاش عملي البته در تمامي افعال ائمه و مؤمنين براي اداء تكاليف شرعي هست چراكه اساساً بدون تلاش و كوشش، امكان انجام اعمال و تكاليف وجود ندارد! اما اين مسئله ربطي به «عدم علم امام به غيب (به طور كلّي) و عمل براساس اجتهاد نظري» ندارد. و ما نمي­دانيم كه نويسنده مقاله، اين خطاهاي فاحش در ترجمه عبارات را از شدّت بي­سوادي مرتكب شده يا از روي علم و عمد.

و شيخ­الطائفه طوسي رحمه الله علاوه بر احاديث و ادعيه­اي كه در ابتداي اين نوشتار از جناب ايشان نقل كرديم و اعتقادشان را در مورد علم و عصمت و جايگاه امامان نشان مي­داد، در كتاب «امالي» خويش، ص406، چندين حديث با سندهاي موثّق راجع به محدَّث بودن ائمه نقل مي­كند. (محدَّث، كسي است كه الهامات غيبي و ربّاني را دريافت مي­كند و البته اين الهامات، صورت وحي نبوي و مشاهده فرشته وحي را ندارد) او شيوه­هاي مختلف اطلاع ائمه از الهامات رباني و علوم غيبي را در همين جا ذكر فرموده است.

در همين كتاب، ص650، غاليان را در قالب حديثي از امام صادق به عنوان كساني كه «يدّعون الرّبوبيه لعباد الله» (در مورد برخي بندگان خدا، ادّعاي ربوبيّت دارند) معرفي مي­كند كه معتاد به ترك صلوه و صيام و حج و زكات شده و قادر به ترك عادتشان هم نيستند. و در ص256 در قالب حديثي از رسول خدا خطاب به اميرالمؤمنين، غلوّ را مانند آنچه مسيحيان راجع به حضرت عيسي گفته­اند (ادّعاي خدايي) معنا مي­كند و در ص622 حكايت قومي را از زبان امام صادق نقل مي ­نمايد كه نزد اميرالمؤمنين آمدند و اينگونه سلامش دادند: السلام عليك يا ربّنا! و ادامه مي­دهد كه حضرت امير عليه­السلام آنان را دعوت به توبه كرد، اما قبول نكردند. لذا برايشان گودالي در زمين حفر كرد و در آن آتش انداخت و چون توبه نكردند،‌ در گودال­شان افكند.

همان­گونه كه واضح است، انديشه غلوّ در نظر ايشان و ساير علماء اماميّه، ربطي به ادّعاهاي نويسنده مقاله ندارد و ايشان هرگز اعتقاد به مقامات معنوي و علوم غيبي (در برخي موارد) و عصمت از خطا و ... را برابر غلوّ نمي­دانستند. كما اين كه شيخ مفيد هم در كتاب «فصول المختاره» ج2، ص311 و در كتاب «اوائل المقالات» ج4، ص173 به تبيين غلوّ و غلات پرداخته و آنان را قومي توصيف مي­كند كه امر خلقت عالَم و روزي­دادن بندگان و اتّفاقات در عوالم را تفويض­شده از سوي خداوند به ائمه مي­پندارند.

علامه مجلسى هم در بحارالانوار، ج 25، ص346 مظاهر غلوّ را در اعتقاد به امور زير شمرده است: الوهيت پيامبر و ائمه(ع)، شريك خداوند در معبوديت يا خالقيت و رازقيت، حلول خداوند در آنها يا اتحاد خداوند با آنان، آگاهي از غيب بدون الهام و افاضه ربّاني، اعتقاد به نبوت درباره ائمه طاهرين(ع)، تناسخ ارواح ائمه در بدن­هاى يكديگر، عدم لزوم اطاعت و ترك معصيت خداوند با معرفت ائمه(ع).

مثل فرقه نصيريه كه قائل بودند على­بن­ابى­طالب خداست يا الوهيت در او حلول كرده يا مثل فرقه منصوريه كه معتقدند امام باقر(ع) به آسمان عروج كرده يا مثل فرقه جناحيه كه معتقد بودند روح خدا در آدم و پيامبران بعد از او حلول كرد و فرقه­هايى چون تشبيه، حلّاجيه، غرابيه، حماريه و ... كه همه منقرض شده­اند. تنها فرقه­هايى مانند اهل حق(على اللهى) و دروزيه به صورت پراكنده در بعضى كشورها پيروانى دارند.

مبارزه امامان با غاليان نيز تقابل با همين انديشه بوده و لذا «لعن و نفرين ائمه» در مورد غاليان،‌ به رغم تمايل نويسنده مقاله مزبور، ارتباطي با انديشه امامت و عصمت ندارد و اين موضوع با مراجعه­اي ساده به روايات مربوطه،‌ فهميده مي­شود. كما اين كه علم غيبي امام در موارد بسيار و علم او به ماكان و مايكون (آنچه رخ داده و آنچه اتفاق خواهد افتاد)، تعارضي با اصول عقايد ندارد، آن­گونه كه نويسنده مقاله از قول شيخ رشيد­الدين در كتاب «متشابه القرآن و مختلفه»، سعي در اثباتش دارد: «لانّ ذلك يودّي أنهما شاركان للقديم تعالي» (اين علوم در ائمه باعث مي­شود كه آنان شريك قديم تعالي باشند) و خود، گويي كه كشفي عميق و دقيق كرده، مي­افزايد: «اگر آيت‌الله العظمي اين عصر اين چيزها را بفهمد!» درحالي­كه اين علم از ناحيه واجب­الوجود به وسائط فيض(ائمه هدي) افاضه شده و مستقل نيست، ضمن آنكه قديم تعالي به لحاظ رُتبي و نه زماني، قديم است و شريكي در اين قدمت ندارد و قديم زماني هم، شريك واجب­الوجود نخواهد شد. و آيت­الله العظمي كه هيچ، طلاب سطوح بسيار پايين­تر هم اين مباحث را گذرانده­اند!

اما در مورد بحث عدم عصمت از اشتباه و سهو كه قول شيخ صدوق را آورده و بدون هيچ استناد ديگري آن را به علماء‌ متقدّم شيعه نسبت داده است، بايد گفت تنها شيخ صدوق و استادش ابن وليد قمي چنين اعتقادي داشته­اند همان­گونه كه علامه مجلسي قدّس سرّه در بحارالأنوار، ج17، ص 98 فرموده: «فإنّا لم نر مِن أصحابنا مَن جوّز عليهم السّهو مطلقاً في غير التبليغ و إنّما جوّز الصّدوق و شيخه الإسهاء مِن الله لِنوع مِن المصلحة و لم أر مَن صرّح بتجويز السّهو الناشي مِن الشيطان عليهم» (ما در بين علماء شيعه نيافتيم كسي را كه سهو و اشتباه را در غير امور تبليغ دين بر ائمه روا بداند و فقط صدوق و استادش [ابن وليد قمي] به سهو و اشتباه انداختن را از جانب خداوند به­خاطر مصلحتي جائز دانسته و نديده­ايم كه كسي [حتّي صدوق] به سهو ناشي از شيطان قائل شده باشد).

شيخ طوسي رحمه الله در كتاب «تهذيب‏الأحكام» ج2، ص181 در رابطه با سهو و اشتباه ائمه مي­فرمايد: «هذا مِمّا تَمنَع العُقول مِنه» (اين از جمله اموري است كه عقل، محال مي­داند) و در كتاب «استبصار» ج1، ص371 مي­نويسد: «ذلك مِمّا تَمنَع مِنه الْأَدِلَّة القاطِعَة في أَنَّه لايجُوز عَليه السَّهو و الغَلَط» (اين از مواردي است كه ادلّه قطعي، آن را ردّ مي­كند). و شيخ مفيد رساله­اي با موضوع عدم سهو النبي مي­نويسد و محقّق حلّي در كتاب «نافع» و علامه حلّي در كتاب «منتهي» و شهيد اول در كتاب «ذكري»، امكان سهو و اشتباه بر معصوم را ردّ كرده­اند و در كتاب اخير پس از اين­كه مي­فرمايد: اماميه(شيعه)، وقوع سهو و اشتباه را از معصوم نمي­پذيرند، چرا كه ادلّه قطعيّه بر نفي آن داريم، مي­افزايد: «لَم يصر إلى ذلك غير ابن بابويه.» (جز شيخ صدوق، هيچ­كس [از اماميه] قائل بدان نشده است).

و علامه مجلسي در بحارالأنوار، ج 17، صص 108و109 پس از بيان ادله­ عقلي و نقلي ردّ سهو واشتباه از معصوم، روايت مشهور از امام رضا(عليه السلام) در توصيف امام را نيز يادآور مي­شود كه: «فهو معصوم مؤيّد موفّق مسدّد قد أمن من الخطإ و الزّلل و العثار» (او معصوم و توفيق­يافته و تأييدشده و محفوظ و در امان از هرگونه خطا و لغزش است». و از تفسير شريف نعماني به سند موثّق از اميرالمؤمنين در بيان صفات معصوم نقل مي­كند كه: «لايزلُّ في الفُتيا و لايُخطِئ في الجواب و لايسهو و لاينسى و لايلهو بشي‏ءٍ مِن أمرالدُّنيا» (در بيان حكم شرعي نمي­لغزد و خطا نمي­كند و به اشتباه و سهو نمي­افتد و فراموشش نمي­شود و به چيزي از امور دنيا سرگرم نمي­گردد).  

كما اين كه سيدمرتضي رحمه الله در كتاب «الناصريات» ص225، مسئله 205، مي­فرمايد: «بحث در مورد خطا يا نسيان امام در مذهب شيعه جايي ندارد چراكه ما قائل به وجوب عصمت امام از هر خطا و لغزشي هستيم (مانند انبياء) و اينكه جايز نيست از ايشان چه در زمان امامت و چه قبل از آن خطا و گناهي (كبيره يا صغيره) سر زند و ما اين مطلب را در كتاب خود – تنزيه الانبياء – كه در اين باره تاليف كرده­ايم، به طور مفصل شرح داده­ايم».  

و شيخ طبرسي رحمه­الله هم در كتاب «احتجاج»، ج2، ص439،‌ همان روايت مشهور از امام رضا عليه­السلام را نقل مي­كند و در جلد اول، صفحه 53، ضمن نقل حديثي از رسول خدا، هرگونه لغزش و كذب و خيانت و خطاي در قول و سفاهت در راي را از معصوم،‌ نفي كرده و اين حالت عصمت را به حول و قوه الهي منتسب مي­دارد. و در جلد اول از صفحه 365 تا 384 طي نقل مفصّلي به آياتي از قرآن پرداخته كه اصطلاحاً هفوات (لغزش­ها و اشتباهات) انبياء را بيان كرده و از جانب اميرالمؤمنين پاسخ شبهات برخاسته از اين آيات را داده است. در حالي كه همين شيخ طبرسي نيز از اتّهامات و ادّعاهاي نويسنده مقاله در امان نمانده بود.

بنابراين با توجه به رواياتي كه در صدر نوشتار آمد و اقوالي كه از علماء بزرگ متقدّم شيعه (كه مورد اتّهام نويسنده مقاله قرار گرفته بودند) خوانديم، اعتقاد به علم غيب امامان در بسياري از امور، مورد اتّفاق همه علماء و مستند به روايات فراوان است و اعتقاد به عصمت ايشان از سهو و اشتباه و نسيان هم به­جز شيخ صدوق و استادش ابن وليد، مورد اذعان تمامي علماء ‌واقع شده و روايات و ادلّه بسيار در تأييد خود به همراه دارد.

آري، در بين عامّه شيعيان و محبّين اهل بيت در قرون نخستين،‌ عدّه­اي بودند كه اين درجه از معرفت را نسبت به امامان نداشتند و همان­گونه كه برخي علماء رجالي و ... فرموده­اند، چه بسا كساني از شيعيان و محبين، ائمه را فقط علمايي پاك و متّقي مي­دانستند و گروهي ديگر، امكان علوم غيبي يا عصمت از سهو و اشتباه را در مورد ايشان نمي­شناختند و ... اما بزرگان علماء و اصحاب خاص و راويان مورد اعتماد ائمه، اقوال و استدلالات و روايات بيشماري در اين­باره نقل كردند و اين عقايد، آرام­آرام در بين جوامع شيعه گسترش يافت و اصلاً‌ اين­گونه نيست كه طبق ادّعاي نويسنده مقاله، معاصرين امامان، منكر چنين عقايدي باشند و پس از صدها سال، دست سياست در كنار عوام­زدگي و خرافه­پرستي به پيدايش اين اعتقادات منجر شده باشد.