"دانشگاه اسلامي" آرمان و ايده آل مؤمنان است. دانشگاه و مركز علمي كه بشريّت يك بار تحقق آن را مشاهده نمود. امام جعفر صادق(ع) رييس مذهب تشيّع است. ايشان مركز علمي را پايه گذاري كردند كه به حق دانشگاه اسلامي بود. جايي كه به تعقّل بها داده مي شد و براي حفظ دين از عقل مدد گرفته مي شد. ما در مقاله پيشين گفتيم كه: حقيقت عقل و دين يكي است. بنابراين تعارضي ميان آن دو وجود ندارد. اكنون برآنيم تا همان طور كه وعده داده بوديم اين مسأله مهم را پي گيري نماييم. يعني:

ارتباط  عقل و دين و سنجش نسبت عقل و دين و تعيين ارزش عقل در معرفت ديني

براي اين كار  پيش از هر چيز بايد روشن شود كه مراد از دين چيست و منظور از عقل كدام است و مقصود از نقل و نسبت آن با وحي چيست.

البته دو امر مهم را به عنوان پيش فرض مي پذيريم:

1- دينِ واحد و حقّه اسلام است.

2- عقل آدمي توان ادراك برخي از معارف، احكام و قوانين آن را داراست.

 اين دو امر را در اين جا بدون استدلال قبول مي كنيم. اگرچه در جاي خود هر دو قابل بحث و استدلال‏اند و مي‏توان آنها را اثبات نمود امّا در اين سلسله مباحث به مناقشات مربوط به قابليت و توان عقل و خرد آدمي در ادراك حقايق و امور، جز در حدّ ضرورت نخواهيم پرداخت و ارزش معرفت ‏بخشي عقل را مسلم فرض مي‏كنيم، چنان‏كه وجود دين حق (اسلام) به عنوان مصنوع و مجعول خداوند متعال نيز اصل موضوعي ديگر بحث فعلي را تشكيل مي‏دهد.

تعريف دين

دين مجموعه‏اي از عقايد، اخلاق، قوانين فقهي و حقوقي است كه از ناحيه خداوند براي هدايت و رستگاري بشر تعيين شده است. پس دين، مصنوع و مجعول الهي است، به اين معنا كه قوانين فقهي و محتواي حقوقي آن را خداوند تشريع و جعل مي‏كند، همان‏گونه كه محتواي اخلاقي و اينكه چه اموري جزء اصول اعتقادي اين مجموعه باشد نيز از طرف خداوند تعيين مي‏گردد.

برخي نكات در اين جا شايان توجه است:

1-  مفاهيمي مثل خداوند، بهشت، دوزخ، معاد و ملائكه عين دين نيستند بلكه از سنخ وجودات و حقايقي هستند كه در عالم وجود دارند. خداوند مبدأ به وجود آورنده دين و منبع احكام اعتقادي، اخلاقي و عملي است. درحالي كه دين امري علمي و اعتقادي است. براي مثال جمله ?فاعلَم اَنَّهُ لااِلهَ اِلاَّالله?؛ پس بدان كه خدايي جز الله نيست(1) گزاره‏اي(جمله اي) ديني است كه محتواي آن جزء دين است. يعني اعتقاد به اينكه خدا هست و واحد است بخشي از اعتقادات در دين است؛ امّا خودِ خداوند بخشي از دين نيست. بلكه مبدأ ايجاب آن است.

2- نكته ديگر آنكه لازم است ميان دين و «تديّن» تميز داده شود. همچنان كه اشاره شد، دين اصولي دارد و فروعي كه عقايد، اخلاق، قوانين، احكام فقهي و حقوقي را دربرمي‏گيرد و جملاتي از محتواي اين مجموعه (دين) گزارش مي‏دهند و محتواي اين گزاره‏ها(جملات) دين است؛ امّا تديّن عبارت است از پذيرش محتواي اين جملات كه از اين پذيرش به «ايمان» تعبير مي‏شود.