اشاره:
همان گونه كه مي دانيد امسال از سوي مقام معظم رهبري به عنوان سال(( نوآوري و شكوفايي)) نامگذاري شده است. بسيار روشن است افرادي مي توانند دست به نوآوري بزنند كه داراي ذهني خلاق باشند. در اين راستا اين نوشتار به بيان چگونگي پرورش خلاقيت در كودكان و نوجوانان مي پردازد.
خلاقيت چيست؟
خلاقيت، يعني داشتن قدرت خودبيانگري به روش شخصي. كودكان به طور طبيعي خلاق هستند. آن ها با چشمان تيزبين و تازه نفسشان جهان را مي بينند و سپس براساس آن چه ديده اند، از خود خلاقيت نشان مي دهند. يكي از ارزشمندترين و شيرين ترين بخش هاي كار كردن با كودكان، ديدن خلاقيت آن هاست.پرستاران و مربيان كودك وظيفه دارند تا خلاقيتي را كه در نهاد كودكان به صورت بالقوه وجود دارد، تقويت كنند تا به فعليت برسد.
كودكان در همه بازي ها و كارهايشان از خود خلاقيت نشان مي دهند، ولي خلاقيت آن ها در چهار زمينه بيشتر به چشم مي خورد: 1. هنر؛ 2. زبان؛ 3. موسيقي؛ 4. قوه مخيله.
چرا كسب آگاهي درباره خلاقيت مهم است؟
مهم¬ترين كاربرد خلاقيت، خودبيانگري است. خودبيانگري، به كودك فرصت مي دهد تا احساسات و باورهايش را درباره خودش و جهان اطرافش آشكار سازد. كودكان سه ساله شايد توانايي فهماندن پريشاني خود را نداشته باشند، ولي مي توانند تصويري بكشند و در آن تصوير از رنگ هاي تاريك و گرفته، استفاده كنند و چهره هاي درهم و ناراحت را بكشند. كودكان هشت ساله شايد قدرت سخن گفتن درباره زندگي در شهري ديگري يا توانايي ابراز عقيده و نظريه خود را نداشته باشند؛ ولي مي توانند داستان هايي بنويسند و در آن داستان ها ا زكودكان ديگري بگويند كه براي زندگي به شهرهاي بهتري سفر كرده اند. خود بيانگري راهي است كه به وسيله آن، كودكان مي-توانند نيازهاي خود را به اطرافيانشان نشان دهند.
توانايي هاي تصور و تخيل كودكان هم با خودبيانگري تقويت مي شود. پرسش هايي كه با( چه مي شد اگر...) آغاز مي شود، به تقويت و رشد قوه تخيل كودكان كمك مي كند. چه مي شد اگر گربه ها هم گوش هايي مثل گوش هاي فيل داشتند؟ چه مي شد اگر زمين جاذبه نداشت؟ چه مي شد اگر گياهان مي توانستند راه بروند؟ وقتي از كودكان چنين پرسش هايي مي شود، آن ها نه تنها شرايط واقعي جهان را در نظر مي گيرند و به آن فكر مي كنند، بلكه شرايطي را كه اين پرسش ها بيان مي كند نيز در ذهن خود مجسم مي كنند. در مقابل، پرستاران و مربيان معمولاً پس از شنيدن پاسخ كودكان ، به جاي فكر كردن و شريك شدن در تصورات وگمان هاي كودكانه، به آن ها مي گويند: (( گياهان راه نمي روند و هيچ زماني هم اين كار را نخواهند كرد.)) اين كار خلاقيت را ضعيف مي كند، نه اين كه سبب رشد آن شود. مربي بايد خودش دركنار كودك شروع به تفكر و خيال پردازي كند: (( اگر گياهان راه مي رفتند، حتماً هر روز تا مدرسه پشت سر ما مي آمدند)).
خلاقيت، لوازم و زمينه رشد هوش را نيز فراهم مي كند. كودكي كه رنگ هاي قرمز و زرد را با يكديگر تركيب مي-كند تا رنگ نارنجي بسازد، افزون برخلاقيت، از نظر هوش هم در حال رشد است.
دانشمندان و فضانورداني كه با وزني و بي جاذبگي فضا سر و كار دارند، همان كودكاني بوده اند كه هميشه مي-پرسيده اند: (( چي مي شد اگر زمين جاذبه نداشت؟)) افراد بسياري بر اين باورند كه با توجه به سرعت بالاي تغيير و تحول جهان، نياز ما به افراد خلاق براي پاسخ به پرسش هاي جديد( چي مي شد اگر...) هم بيشتر مي شود.
همچنين خلاقيت اين امكان را به كودكان مي دهد كه در جهان به جست وجو و كاوش برخيزند. كودكان با استفاده از قوه مخيله و توهم مي توانند وانمود كنند كه افسر پليس يا كارشناس گياهان هستند. به وسيله زبان مي توانند ايده هاي خود درباره جهان را آزمايش كنند. با هنر مي توانند جهان را آن گونه كه مي بينند، نشان دهند.
با بالارفتن سطح دانش و علم كودكان، آن ها مي توانند سبب پيشرفت خود و جهان اطرافشان شوند. در اين فرآيند، تشويق و تقويت، در خلاقيت آن ها بسيار مؤثر است. همچنين با تشويق كودكان احساس عزت نفس و بزرگي مي كنند. بچه هاي دو ساله كه لِي لِي مي روند و صداي قورباغه درمي آورند، از اين كه مي توانند مثل يك قورباغه رفتار كنند، احساس غرور و افتخار مي كنند. بچه هاي هفت ساله اي كه درباره زمين بدون جاذبه فكر مي كنند و به ايده ها و نظريه هاي جديد مي رسند، به سبب اين توانايي هاي خيالي شان، در تصور خويش بدان ها احترام مي شود. به طور كلي، آن ها به اين نكته پي مي برند: (( من در فكر كردن و خيال پردازي توانا هستم. من مي دانم چگونه اين كار را انجام دهم)).
اين احترام و افتخار براي آن ها مهم است؛ چون پايه موفقيت ها و كارهاي بزرگ آن ها درآينده مي شود.
بازي هايي كه نيازمند خلاقيت است و از آن ها به عنوان بازي هاي خلاق ياد مي شود، در بيشتر موارد ارزش هايي براي كودكان خلاق به همراه دارد. اين ورزش رشد فيزيكي آن ها را تحريك مي¬كند و به آن سرعت مي بخشد. براي مثال، بازي-هايي مانند جنگ ستارگان يا سوپر من، با دويدن ها، پريدن ها و بالا و پايين رفتن هاي بسيار همراه است. حتي درست كردن يك گردنبند كودكانه با استفاده از بندكفش و چند دانه تسبيح يا بافتن و پيچيدن چند رشته نخ به دور هم و درست كردن يك ريسمان محكم تر، به همكاري و فعاليت ماهيچه ها نيازمند است.
بازي هاي خلاق به رشد اجتماعي كودكان نيز كمك مي كند. اين بازي ها به كودكان اين فرصت را مي دهد تا جهان را آن گونه كه ديگر كودكان مي بينند، مشاهده كنند. اين نگرش ها در داستان ها، نقاشي ها، بازي هاي اختراع و ابداع شده خود كودكان و همچنين حركات آن ها محسوس است. هرچه كودكان به سبب آشنايي با ديدگاه ها و اعتقادات ديگر كودكان به درك و فهم نكته اي نزديك شوند، ياد خواهند گرفت كه به حقوق، باورها و احساسات ديگران احترام بيشتري بگذارند.
خلاقيت به كودكان اجازه مي دهد درباره خودشان احساس خوبي داشته باشند. شما هم مي¬توانيد با واكنش هاي مثبتي كه از خود نشان مي دهيد، اين احساس را در آن ها تقويت كنيد. براي مثال، مي توانيد به فرزندتان بگوييد: (( از رنگ آبي به خوبي در نقاشي ات استفاده كرده اي. من كارت را دوست دارم.)) يا (( خيلي خوب است كه ادعا كني يك فيل هستي. من از حركت دادن خرطومت خوشم آمد.)) به ياد داشته باشيد كه صدها راه و روش براي خلاقيت وجود دارد و هر كودك سبك ويژه خود را دارد.
عملكرد والدين در مقابل خلاقيت كودكان
1. بازگشت به گذشته
به ايده¬ها، افكار وكنجكاوي¬هاي شاداب، سرزنده، پرانرژي و در عين حال ساده لوح خود هنگامي كه كودك بوديد، فكر كنيد و براي آن ها احترام و ارزش بگذاريد. خودتان را براي تجربه هاي نو و خلاقيت جديد كودكتان آماده كنيد و علاقه ها و خواسته هاي خلاق خود را با كودكتان قسمت كنيد و به آن چه كودكتان به آن فكر مي-كند و علاقمند است، تمايل نشان دهيد.
2. پرورش خلاقيت
كودكاني كه اطرافيانشان به آن ها اعتماد مي كنند و با رفتارهاي محبت آميز با آن ها برخورد مي كنند، به طور طبيعي اعتماد به نفسشان براي متفاوت بودن قوي مي شود و جرئت و شهامت نوآوري را پيدا مي كنند. زياده روي در قراردادهاي اجتماعي و بايدها و نبايدهاي رفتاري و همچنين برخورد با آن ها به شيوه اي نادرست و نيز محدوديت ها و ممنوعيت هاي مربوط به جنسيت كودكان و خردسالان- در سنين بسيار پايين- عواملي هستند كه خلاقيت را محدود و متوقف مي كنند.
3. تشويق كودكان
كودكتان را به آزمايش و كاوش تشويق كنيد. سعي كنيد به قصد داوري، حرف¬هاي كودكتان را بشنويد. هنگام پرسيدن و نيز انتقاد كردن ايده¬هاي كودكتان، مراقب باشيد در ناكامي¬ها از او حمايت كنيد.
4. گسترش و آماده سازي محيط اطراف
اسباب بازي¬¬هايي كه مدل و شكل خاصي ندارند، نيروي توهم و تصور كودكان را تحريك مي¬كند و آن ها را قادر مي¬سازد ايدههاي خودشان را خلق كنند. مجله ها، كتاب ها، روزنامه ها، بازي هاي قديمي، لباس هاي كهنه و جواهرات و زينت آلات بي استفاده مي توانند گنجينه با ارزشي از امكانات نامحدود باشند، همچنين به مسافرت برويد. با افراد آگاه و با تجربه مشورت كنيد و به طور كلي، زمينه را براي گسترش قوه مخيله و تصورات كودكان فراهم آوريد.
5. تماشا كردن تلويزيون
تلويزيون تماشا كنيد و مراقب تلويزيون نيز باشيد. تلويزيون مي تواند سبب بالارفتن خيال پردازي و نيز افزايش سطح دانش شود، ولي افراد خلاق، توليدكنندگان ايده هاي جديد هستند، نه مصرف كنندگان ساده ايده هاي ديگران.
6. تشويق كودكان در حفظ كردن ايده هاي خود
كودكان سنين بسيار پايين عاشق نقاشي كردن و رنگ آميزي هستند كه اين، يكي از بهترين روش ها براي حل مسائل و مشكلات است و آن ها پيش از آن كه خواندن و نوشتن ياد بگيرند، مي توانند با نقاشي، افكارشان را به ديگران منتقل كنند. بعدها نيز شما مي توانيد از آن چه كودكتان نگه داري كرده است، آلبومي تهيه كنيد و كودكتان نيز مي تواند براي آموزش فرزند خودش از آن بهره بجويد.
7. سخن گفتن با كودكان درباره خلاقيت و دادن آموزش به آن ها در اين زمينه
هيچ گاه فرآيند خلاقيت بدون فراز و فرود نيست. كودكان زماني كه ناكام و ناتوان مي مانند، ناراحت مي¬شوند. در اين هنگام به آن ها بفهمانيد كه رؤياپردازي در طول روز، وانمود كردن به هر چيز، داشتن دوست خيالي، فكر كردن به آن چه ديگران درباره اش فكر نمي كنند و علاقه نداشتن به چيزي كه بسياري از كودكان آن را دوست دارند، هيچ اشكالي ندارد و نادرست نيست. تلاش در آشكار¬كردن و پرورش دادن نيروي خلاق كودكان و برافروختن شعله هنر و توان زنده اي كه در نهاد كودكان قرار دارد، خرسندي و شادابي بزرگي به همراه مي آورد.
در پايان بايد به اين نكته توجه كرد كه شما بزرگ ترها بايد بكوشيد به كودكان اعتماد به نفس و فرصتي براي آزادانه عمل كردن، خلق آثار و ايده هاي جديد و نوآوري و به عبارتي ديگر، فرصت ديدن جهان با روشي ديگر ببخشيد.1
پي نوشت:
1. http://www.cfc.efc.ca