ازنگاه اسلام ،اين مسئله بسيارروشن است كه حقوق مردم برحق خدا مقدم است ،چرا كه ممكن است خدا درروز قيامت از حقوق خود بگذرد و بندگان را ببخشد ؛اما هيچ فردي در قيامت از حقوق خود نمي گذرد . امام علي (ع) فرمود : « خدا حقوق بندگان خود را بر حقوق خود مقدم كرده است ، پس هر كس كه حقوق بندگان خدا را رعايت كند، حقوق خدا را نيز رعايت كرده است » (1) رسول خدا (ص) بر اداي حقوق مردم تاكيد فراواني داشت ،از روايات حقوق زيادي استنباط مي شود كه برخي آنها عبارت است . (2)
1ـ هر چه براي خود مي پسندي ، براي ديگران نيز بپسند .
2ـ پرهيز از آزارآنها با گفتار با كردار .
3 ـ پرهيز از تكبرنسبت به آنها .
4 ـ پرهيز از سخن چيني و نيزگوش دادن به سخن چيني سخن چينان .
5 ـ عدم قطع رابطه بيش ازسه روز .
6 ـ نيكي كردن در حق آنها با حداكثر توان .
7 ـ خوش اخلاقي ، نرم خويي و گشاده رويي نسبت به همه .
8 ـ وفاي به عهد و پيمان با آنها و عدم خيانت به آنها .
9 ـ احترام به همه بر اساس شأن و منزلتي كه دارند ، به ويژه احترام به بزرگان هر قوم .
10 ـ خيرخواهي براي آنها .
11 ـ اصلاح و اشتي دادن كساني كه به عللي از يكديگر جدا شده ،دشمني پيدا كرده اند .
12 ـ پرده پوشي از زشتي ها و خطاهاي مردم (3)
13 ـ كوشش در رفع نياز آنها تا حد امكان .
14 ـ سلام كردن به مردم .
15 ـ همنشيني با نيازمندان.
16 ـ پي جويي وضعيت مردم و رسيدگي به مشكلات آنها و شركت در مجالس و مراسم آنها .
17 ـ مواسات با آنها در دارايي خود .
18 ـ عيادت آنها به هنگام بيماري .
19 ـ شركت در تشييع جنازه آنها .
20 ـ به نيكي ياد كردن از آنها پس از مرگشان .
در اين ميان در روايات ، افزون بر حقوق پدر و مادر و خويشاوندان . بر حقوي برخي افراد جامعه بيشتر تاكيد شده است ؛ نظير حقوق همسايگان ، دوستان ، ميهمانان و زيردستان انسان .
سفارش درباره ي حقوق همسايگان بسيار فراوان است ؛براي مثال رسول خدا (ص) فرمود : «بهترين ياران خدا كساني هستند كه نسبت به ياران خود بهترين باشند و بهترين همسايگان خدا كساني اند كه براي همسايه ي خود بهترين باشند » (4)
عبدالله بن عمرو گوسفندي را براي مجاهد ذبح كرد و پس از ذبح گوسفند نزد وي برد . مجاهد دو بار از او پرسيد : «آيا ازاين گوسفند ،به همسايه ي يهودي ما هم هديه كرديد ؟»من ازرسول خدا (ص) شنيدم كه مي فرمود :«جبرئيل همواره مرا به رعايت حقوق همسايه سفارش مي كرد ؛چندان كه پنداشتم ،همسايه را نيزيكي از وارثان قرار خواهد داد » (5)اين روايت را عايشه نيز نقل كرده است .(6)امام علي (ع) نيز در آستانه ي شهادت خويش ،همين روايت را نقل كرده است . (7)
رسول خدا (ص) در فرازديگري ،حرمت همسايه را چون حرمت مادر مي داند . (8)
يكي ازمردان انصار نزد رسول خدا (ص) آمد و گفت : «از فلاني خانه اي خريده ام . اما نزديك ترين همسايه ام كسي است كه از او هيچ خيري اميد ندارم و از شرش هم در امان نيستم ».رسول خدا (ص) به امام علي (ع) ، سلمان و ابوذر دستور داد كه از طرف ايشان به بلندترين صدا ،سه بار اعلام كنند كه هركس همسايه اش از شر او در امان نباشد ،ايمان دارد .آنها نيزاعلام كردند : رسول خدا (ص) با دستش به چهل خانه از مقابل سرو از سمت راست و چپش اشاره كرد (و آنها را همسايه انسان دانست )(9) درفرازديگري فرمود :«هركس همسايه اش را بيازارد ،خدا بوي بهشت را بر او حرام مي كند و جايگاهش در آتش است كه چه بد جايگاهي است !و هركس حق همسايه اش را تضييع كند ،ازما نيست ؛ جبرئيل همواره درباره ي همسايگان به من سفارش مي كرد ؛به گونه اي كه پنداشتم ، همسايه را يكي از وارثان قرار خواهد داد » (10)
در برخي روايات ،حتي درمورد خوراك و پوشاك همسايه نيز سفارش شده است :« هر كس كه سير بخوابد ؛ولي همسايه اش گرسنه باشد ، به من ايمان نياورده است ». (11)روزي يكي از ياران رسول خدا (ص) سر وقت به قراري كه با رسول خدا (ص) گذاشته بود ،نرسيد .وقتي خدمت رسول خدا (ص)رسيد ،ايشان از اوپرسيد :«چه شد كه دير آمدي ؟ » او گفت : « لباسي نداشتم كه بپوشم و بيرون بيايم » رسول خدا (ص) فرمود : « آيا همسايه اي كه دو دست لباس داشته باشد ، نداشتي كه يكي از آنها را به تو عاريه دهد ؟ » گفت : چنين همسايه اي دارم.»رسول خدا (ص) فرمود :«[اكنون كه لباسش را به تو عاريه نداده ]،برادر تو محسوب نمي شود » . (12)
رسول خدا (ص) حقوق همسايه را چنين برشمردند:
1ـ اگر از تو كمكي طلبيد ، كمكش كني .
2-اگرقرضي خواست ، قرض بدهي .
3 ـ اگر نيازمند شد ، تنهايش نگذاري.
4 ـ اگر به او خيري رسيد ، به او تبريك بگويي .
5 ـ اگر بيمار شد ، به عيادتش بروي .
6ـ اگر دچار مصيبتي شد ، به او تسليت و دلگرمي دهي .
7 ـ اگر درگذشت به تشييع جنازه اش بروي .
8 ـ خانه ات را چندان بلند نسازي كه مانع از رسيدن با به او شود ؛مگرآنكه خود او اجازه دهد .
9 ـ اگر ميوه اي خريدي ،به او نيز بدهي و اگرچنين قصدي نداري ،مخفيانه به خانه ات ببري تا او نبيند .
10 ـ اجازه ندهي كه فرزندت ميوه را بيرون برد و باعث حسرت و اندوه فرزندان همسايه ات شود .
11 ـ با بوي غذاهايت او را نيازاري ، مگر آنكه مانع از رسيدن بوي غذايت به او شوي . (13)
حقوق زيردستان و كساني كه به گونه اي زيرنظرانسان كار مي كنند ، اهميت بسيار زيادي دارد ؛رسول خدا (ص) بر اين نكته تاكيد مي كرد و مي فرمود :«هركس برادر مسلماني ، زير دست او بود ، بايد از آنچه خود مي خورد ، به او بدهد و از آنچه خود مي پوشد ، بر او بپوشاند و به وي كاري واگذار نكند كه از عهده اش بر نمي آيد و اگر ( بنا به ضرورت ) چنين كرد ،به او در انجام آن كمك كند . (14)

از اصول ضروري و شايسته ي سيره ي پيامبر اكرم (ص) وفاي به عهد است ، قرآن كريم ، وفاي به عهد را يكي از ويژگي هاي مومنان مي داند و به صراحت دستور مي دهد : «اي كساني كه ايمان آورده ايد ، به پيمان هاي خود وفادار باشيد » . (15)
وفاي به عهد ، از مهم ترين اصول زندگي رسول خدا (ص) بود . آن حضرت بر عمل به پيمان و عدم نقض آن ،حتي در صورتي كه طرف پيمان ،كافر يا دشمن انسان باشد ،تاكيد مي كرد و هرگز هيچ پيماني را زيرپا نمي گذاشت .همواره سفارش مي كرد كه مسلمان بايد به عهد و پيمانش وفا كند :«هركس وفاي به عهد نداشته باشد ،دين ندارد » (16) امام صادق (ع) نقل مي كند : «رسول خدا (ص) با مردي قرار گذاشت كه در كنار صخره ي مشخصي منتظر او بماند . آن حضرت به ايشان فرمود :«من دراينجا منتظر شما مي مانم تا برگردي ،پس از مدتي حرارت آفتاب شدت يافت و اصحاب ايشان گفتند : يا رسول الله ! اي كاش به سايه مي آمدي (تا آفتاب شما را نيازارد ).ايشان اين درخواست را نپذيرفت و فرمود : من با آن مرد در اينجا قرار گذاشته ام و در همين جا منتظر او مي مانم و اگر نيامد ،خلف وعده از طرف او خواهد نبود .براساس نقل برخي ، آن حضرت تا سه روز در همان نقطه در انتظار آن مرد ماند و وقتي او را ديد ،بي هيچ عصبانيتي فرمود :اي جوانمرد ! مرا به زحمت انداختي ، سه روز است كه در اينجا هستم . (17)

امانت داري پيامبراكرم (ص) زبانزد عام و خاص بوده و هست ؛حتي پيش از بعثت نيز آن حضرت در ميان مردم مكه ، با لقب « امين » مشهور بود ؛بدترين دشمنان ايشان نيز وي را فردي امين مي شمردند و در امانتداري او ترديدي نداشتند . هر كس حتي اگر نخ و سوزني نزد آن حضرت به امانت مي گذاشت ، ايشان آن را به وي باز مي گرداند . (18) ايشان بر امانت داري تاكيد مي كرد و كساني را كه اين ويژگي بي بهره بودند ، اساساً بي ايمان مي دانست . (19) از نظر ايشان يكي از مهمترين ملاك هاي سنجش و ارزيابي انسان ها امانت داري آنهاست : « به كثرت نماز ، روزه ، حج و ...آنها منگريد ،بلكه به راستگويي و امانت داري آنها بنگريد (20) » نيزمي فرمود :« امانت داري موجب غنا و خيانت موجب فقر است » (21)

راست گويي ازفضايل بسيار مهم اخلاقي است كه در صورت همگاني شدن ، اعتماد افراد به يكديگرمستحكم شده ، جامعه ي انساني به امنيت خواهد رسيد . خداي سبحان درقرآن كريم ، مومنان را پس از سفارش به تقواي الهي ، به وارد شدن در زمره ي راستگويان فرا مي خواند . (22) رسول خدا (ص) راست گويي را زينت گفتار مي داند (23) و ازنزديك ترين افراد را به خود در روز قيامت ،راست گوترين آنها معرفي مي كند .چنان كه گذشت ، راست گويي را ازمهمترين معيارهاي سنجش و ارزيابي انسان ها بر مي شمرد ، در برابرراستگويي ،رذيلت دروغ گويي قراردارد .سخن ازآن به مجال ديگري نهاده مي شود .

پيامبراعظم (ص) سرآمد بخشندگان بود . آن حضرت خود به مردم مي فرمود :«هر كس از ما چيزي بخواهد ،ازآنچه دراختيار داريم ،دريغ نخواهيم كرد » (24)
جبرئيل (ع) مي گويد :«من همه ي خانواده هاي روي زمين را بررسي كردم و درميان ايشان ،بخشنده تراز رسول خدا (ص) نيافتم » (25)
ابوسعيد خدري مي گويد :«رسول خدا (ص) بسيارباحيا بود ؛هيچ گاه ازاو چيزي نخواستند ،مگرآنكه پاسخ مثبت داد » (26) اگرزماني چيزي نزد ايشان نبود ، قول مي داد كه به زودي آن حاجت را برآورده سازد . (27) روزي فردي خدمت ايشان رسيد و تقاضاي كمك كرد .رسول خدا (ص) فرمود :«اكنون چيزي ندارم ،اما به حساب من خريد كن و وقتي چيزي به دستم رسيد ،بهاي آن را مي پردازم ».عمر كه شاها ماجرا بود ،به ايشان گفت : «اي پيامبر خدا ! به او بخشش كردي ، در حالي كه خدا آنچه درتوان تو نيست ، بر تو تكليف نكرده است ».رسول خدا (ص) از سخن او ناخشنود شد .يكي ازانصار كه آنجا حاضر بود ، گفت :«اي پيامبر خدا ( هر چه مي خواهي ) انفاق كن و از خدا درباره ي فقر و نداري خود نترس ». تبسم در چهره ي رسول خدا (ص)مشهود شد و فرمود : «از سوي خدا به همين شيوه مامور شده ام ». (28)
امام علي (ع) فرمود :«رسول خدا (ص) بخشنده ترين مردم ،و دررفت و آمد و همراهي كريم ترين مردم بود ؛به گونه اي كه هر كس با او رفت و آمد مي كرد و او را مي شناخت ،محبتش در قلبش مي افتاد. »(29) آن حضرت در بخشش ، هرگز به خود نمي انديشيد ،ازاين رو ،به دوست و دشمن ، و به با ادب و بي ادب يكسان مي بخشيد . عربي باديه نشين به رسول خدا (ص)رسيد و عباي ايشان را گرفت و به شدت كشيد ؛به گونه اي كه گوشه ي عبا در گردن رسول خدا (ص)جا انداخت .آنگاه به رسول خدا (ص)گفت :«اي محمد ، دستور بده از مال خدا كه دراختيار توست . به من بدهند ». رسول خدا (ص) تبسمي كرد و سپس دستور داد به او چيزي بدهند . (30)
رسول خدا (ص) فرمود :«سخاوت ، درختي ا درختان بهشت است ؛ هر كس كه شاخه اي از آن را بگيرد ،نجات مي يابد » (31) ازايشان پرسيدند :برترين اعمال كدام است ؟ فرمود :«سخاوت و خوش اخلاقي ، پس ازاين دو جدا نشويد تا سعادت يابيد » (32) همچنين فرمود :«هنگامي كه خدا بهشت را آفريد ،بهشت پرسيد :پروردگارا ! مرا براي چه كسي آفريده اي ؟خدا فرمود : براي هر سخاوتمند پرهيزكار .بهشت گفت : پروردگارا راضي شدم . (33) رسول خدا (ص) تاكيد مي كرد كه انسان از سنين جواني با ويژگي بخشش انس بگيرد ؛براي مثال مي فرمود :«نزد خدا جوان بخشنده و خوش اخلاق ازپيرمرد بخيل عابد و بد اخلاق محبوب تراست » (34)

سپاس گزاري ،شناخت زحمت و خدمت ديگران و تشكرو قدرشناسي از آنهاست خداي سبحان خود را به نام يا صفت « شاكر» يا «شكور»معرفي مي كند :«و من تطوع خيرا فان الله شاكرعليم »(ژ) و «ان الله غفورشكور »(ژژ).
يكي ازاركان اصلي زندگي اجتماعي و پايداري پايه هاي جامعه اين است كه انسان ها زحمت و خدمات يكديگر را ارج نهند . رعايت نكردن اين اصل موجب دلسردي نيك و خدمت به جامعه را در پي دارد و صميمت و همدلي لازم براي زندگي اجتماعي را از بين مي برد . در مقابل ، رعايت اين اصل موجب انسجام ، پيوستگي و همدلي بيشتراعضا و استحكام جامعه مي شود ،ازاين رو ،اعضاي جامعه نبايد در برابر خدمات يكديگر بي تفاوت باشند و دست كم با گفتار،اين وظيفه را به جاي آورند .درقرآن و روايات نيز بر اين وظيفه بسيارتاكيد شده است . خداوند نيز با صفت « بسيارسپاس گزار»توصيف شده است : « ان الله غفورشكور »(ژ) ؛در واقع ، خداوند هيچ گاه كار نيك انسان ها را بي پاداش نمي گذارد .
اصل سپاس گذاري از خدمات ديگران ، در نظر رسول خدا (ص)آن همه مهم است كه اساساً سپاس ازخدا را بي سپاس از مردم رد مي كند:«هركس سپاس گزار مردم نباشد ، سپاس گزار خدا نيست».(35)در واقع،ايشان تشكر از مردم را شرط سپاس گزاري خدا مي داند .ايشان به پاس خدمات مردم و خانواده ي خود ازآنها تشكر مي كرد ؛براي مثال همواره ازحضرت خديجه ياد مي كرد و براو درود مي فرستاد و مي فرمود :«خديجه ،هنگامي به من پيوست كه همه ي مردم از من دوري مي گزيدند ؛مرا در راه اسلام تنها نگذاشت و حمايتم كرد ؛خدايش بيامزرد كه زن پر بركتي بود و ازاو صاحب شش فرزند شدم » (36) همچنين ازكنيزآزاد شده اي به نام «تويبه »كه دردوران شيرخوارگي ،چند روز به ايشان شيرداده و ايشان را سرپرستي كرده بود ،ياد مي كرد و همواره به او احترام مي گذاشت .حتي از مدينه براي او كه در مكه مي زيست ، لباس و هدايايي مي فرستاد و هنگامي كه درگذشت بسيار غمگين شد و از حال خويشاوندان او جويا شد تا نسبت به آنها محبت دلجويي كند (37)