نخستين چيزي كه در دوران كودكي پيامبر (ص) جلب توجه مي كند و قرآن نيز بر آن تأكيد دارد، يتيم بودن آن حضرت است. هنگامي كه مادرش آمنه بنت وهب به او حامله بود، پدرش عبدالله بن عبدالمطلب از دنيا رفت و مادرش نيز در سن پنج يا شش سالگي آن حضرت در محلي به نام ابواء نزديكي مدينه از دنيا رفت و بدين گونه هم از طرف پدر و هم از طرف مادر يتيم شد.
هر چند كه يتيم شدن يك كودك و محروميت او از مهر پدري و مادري، سخت ناگوار است، ولي براي روح هاي بزرگ چنين محروميت هايي مي تواند بسيار سازنده باشد. پيامبر (ص) به سبب يتيم بودن، در كوره حوادث پخته شد و تلخي ها و ناكامي ها وجود او را براي انجام كاري دشوار و رسالتي بزرگ آماده ساخت و بدين گونه رنج هاي يتيمان و محرومان را به خوبي لمس كرد. علاوه بر اين، با مرگ پدر و مادر،آن حضرت در شرايطي قرار گرفت كه اطاعت هيچ انساني بر گردن او نبود، چنان كه امام صادق (ع) و امام رضا (ع) به آن اشاره كرده اند. امام صادق(ع)فرمود: « همانا خداوند متعال پيامبرش را يتيم كرد تا اطاعت هيچ كس بر گردن او نباشد».(1) امام رضا (ع) نيز فرمود: « يتيم بودن پيامبر براي آن بود كه حق هيچ مخلوقي بر گردن او نباشد»(2)
هر چند آن حضرت به سبب نداشتن پدر و مادر تحت كفالت عبدالمطلب و پس از وي تحت كفالت ابوطالب زندگي مي كرد و از محبت هاي بي دريغ آنان بهره مند بود، ولي آنان در جايگاهي نبودند كه مانند پدر و مادر باشند. چون پدر و مادر علاوه بر سرپرستي و كفالت فرزند، حق حيات بر گردن او دارند و حتي اگر پدر و مادري به فرزند خود بدي هم بكنند باز آن حق بزرگ را بر گردن او دارند.
خداوند در قرآن كريم يتيم بودن پيامبر را مطرح مي كند و خاطر نشان مي سازد كه خود سرپرستي او را به عهده گرفت و به او پناه داد: « الم يجدك يتيماً فاوي؛ آيا (خداوند) تو را يتيم نيافت، آنگاه پناه داد؟» (ضحي: 6)
خداوند متعال اين حالت را نعمتي از خود براي پيامبرش دانسته و براستي چه نعمتي بالاتر از اين، كه كسي مستقيماً تحت سرپرستي خداوند قرار گيرد و در پناه او باشد. البته اين يك سرپرستي خاص بود و گرنه همه انسان ها و حتي همه موجودات، تحت سرپرستي و قيوميّت عام خداوند هستند. در روايتي از پيامبر خدا (ص) نقل شده است كه فرمود: « ادّبني ربّي فاحسن تاديبي ؛ پروردگارم تاديب مرا به عهده گرفت و نيكو تاديبم كرد».(3)
خداوند متعال پس از يادآوري يتيمي پيامبرـ در ادامه همين آيه ـ دو حالت ديگر از پيامبر را خاطر نشان مي سازد و آن گم گشتي و فقير بودن پيامبر در دوران جواني است كه خداوند با عنايت خاص خود، او را رهبري كرد و بي نياز ساخت: « و وجدك ضالاً فهدي؛ و تو را گم گشته يافت، پس هدايت كرد.» (ضحي: 7)
منظور از «ضالّ» بودن پيامبر كه در اين آيه به آن تصريح شده، همان گم گشتگي و سرگرداني پيامبر است كه به سبب يتيم بودن دچار چنين حالتي شده بود و خداوند با عنايت خاصي كه به او داشت، دست او را گرفت و از آن سرگشتگي نجاتش داده و او به خوبي آن مرحله را پشت سر نهاد و چنان نشد كه يتيمي و سرگشتگي باعث گمراهي او و رفتن به دنبال باطل شد يا كاري كه مايه شرمندگي او در بزرگسالي باشد. اين است كه بعدها كه به پيامبري مي رسد سابقه درخشان زندگي خود را به مشركان گوشزد مي كند: « فقد لبثت فيكم عمرا من قبله افلا تعقلون؛ به تحقيق، پيش از اين يك عمر ميان شما زندگي كرده ام، آيا انديشه نمي كنيد؟» (يونس: 16)
البته در تفسير و توجيه كلمه«ضالّاً» در آيه مورد بحث وجوه گوناگوني گفته اند، ولي با توجه به قبل و بعد آيه كه از حالت يتيمي و نداري پيامبر سخن مي گويد، آنچه گفته شد مناسب تر از وجوه ديگر به نظر مي رسد.
فقيري و نداري پيامبر در حال كودكي و جواني نيز مطلبي است كه در كنار يتيمي و گمگشتگي او به آن تصريح شده است و خداوند از باب امتنان اظهار مي دارد كه تو فقير بودي و ما بي نيازت كرديم: « و وجدك عائلاً فاغني؛ و تو را فقير يافت پس بي نياز كرد». (ضحي:8)
شايد اين جمله به آشنايي و ازدواج پيامبر خدا(ص) با خديجه اشاره دارد. خديجه بانويي ثروتمند بود و پيش از ازدواج با پيامبر، آن حضرت را امين مال التجاره خود كرده بود و پس از ازدواج هم تمام ثروت خود را در اختيار آن حضرت گذاشت و پيامبر(ص) پس از بعثت، از اين ثروت در راه تبليغ اسلام استفاده مي كرد. آن حضرت پس از خديجه همواره از وي به نيكي ياد مي كرد و مي فرمود:« او مرا تصديق كرد، در حالي كه مردم تكذيب مي كردند و او با مال خود با من مواسات مي كرد، در حالي كه مردم مرا محروم مي كردند».(4)

شرح صدر و گشادي سينه كه در قرآن از آن به عنوان يك حالت نفساني عالي ياد شده، كنايه از فهم و درك و بينش و بصيرت درست و آمادگي براي پذيرش حق است و كسي كه شرح صدر دارد، درست مي انديشد و حقايق را آنچنان كه هست درك مي كند و اين بالاترين حالت روحي پسنديده اي است كه يك انسان مي تواند آن را داشته باشد. پيامبران چنين حالتي را داشتند؛ از اين رو، علاوه بر اينكه دل و جان آنان را در اختيار حق قرار داشت، در رساندن پيام حق به ديگران هر گونه رنج و زحمتي را متحمل مي شدند و با سعه صدر و وسعت نظر، رسالت خود را انجام مي دادند و عكس العمل هاي ناپسند مخالفان، آنان را در اين راه، خسته و ملول نمي كرد و بي توجه به آزار مخالفان، سرزنده و نستوه كار خود را در جهت هدايت ديگران پي مي گرفتند. اين همان شرح صدري است كه حضرت موسي در مقابل فرعون از خدا خواست: « قال ربّ اشرح لي صدري و يسّرلي امري؛ موسي گفت: خدايا سينه مرا بگشا و كار مرا آسان كن».(طه: 25-26)
مرتبه اعلاي اين حالت را پيامبر اسلام(ص) داشت و خدا با عنايت خاص خود، چنين شرح صدري به آن حضرت داده بود: « الم نشرح لك صدرك و وضعنا عنك وزرك؛ آيا سينه ات را برايت گشاده نكرديم و بار گرانت را از تو فرو ننهاديم؟»(انشراح:1-2)
شرح صدر پيامبر اسلام(ص) در مقابله با انبوه مخالفان به گونه اي بود كه آن ها از وسعت نظر و صبر و تحمل و اخلاق و رفتار عالي پيامبر دچار تعجب مي شدند و همين اخلاق نقش مهمي در ارشاد مردم و جلب و جذب مخالفان به سوي اسلام داشت و خلق عظيم پيامبر(ص) عامل مهمي در پيشرفت اسلام بود.
بعضي شرح صدر پيامبر اسلام را مربوط به داستان« شق صدر» مي دانند؛(5) داستاني كه محققان آن را مردود دانسته اند. اين داستان كه به صورت هاي گوناگون در كتاب هاي تاريخي آمده، عبارت از اين است كه گويا در دوران كودكي پيامبر اسلام(ص) و هنگامي كه در ميان قبيله بني سعد بود، روزي در صحرا با همگنان خود بازي مي كرد ناگهان بچه ها ديدند كه كسي او را گرفت و سينه او را شكافت و چيزي را از قلب او جدا كرد و دوباره او را به حالت اوليه برگرداند. برادران رضاعي پيامبر(ص) سراسيمه جريان را به حليمه سعديه خبر دادند و آن ها شتابان سوي محمد رفتند و او را رنگ پريده ديدند و جريان را پرسيدند. محمد گفت: دو مرد سفيد پوش شكم مرا دريدند و چيزي برداشتند.(6)
اين روايت به صورت ديگري در منابع شيعي آمده و از حليمه سعديه اين چنين نقل شده است:
محمد پنج ساله بود كه روزي با برادران رضاعي خود به صحرا رفت كساني او را گرفتند و بالاي كوهي بردند و در آنجا او را شست و شو دادند. برادران پيش من آمدند و گفتند كه محمد را درياب او را ربودند. وقتي پيش او رفتم ديدم كه نوري از او بلند است. او را وارسي كردم و گفتم: تو را چه شده؟ گفت: غصه نخور خدا با ماست و قصه خود را شرح داد. از او عطر خوبي در فضا منتشر مي شد.(7)
به طوري كه ملاحظه مي فرماييد در اين روايت از شكافتن سينه پيامبر(ص) ياد نشده، بلكه تنها از شست و شوي او سخن رفته است. قطع نظر از اينكه آيا اين روايات، صحيح است يا نه و چگونه بايد ميان آن ها جمع كرد، نمي توان اين قصه را به شرح صدر پيامبر(ص) كه در سوره انشراح آمده است، مربوط دانست چون شرح صدر اصطلاحي عمومي است و همان گونه كه ديديم در دعاي حضرت موسي هم آمده بود كه از خدا براي خود شرح صدر مي خواست. و آيات ديگري هم در اين زمينه وجود دارد كه مربوط به عموم انسان هاست و قطعاً در اين آيات، شرح صدر با شق صدر همراه نيست.

خداوند همواره از راه هاي گوناگون به تقويت روحي و ايجاد نشاط و ثبات قدم در پيامبر اسلام پرداخت تا اراده او را در برابر هجمه ها و توطئه ها و كارشكني هاي دشمنان نيرومند كند، به گونه اي كه اقدامات خصمانه و عكس العمل هاي تند مخالفان و ناهنجاري هاي پيش رو، او را دچار نوميدي نسازد و او همچنان با تحرك و نشاط بيشتر به وظايف خود عمل كند. يكي از كارهاي زشت كافران اين بود كه آن حضرت را دروغ گو معرفي مي كردند؛ تهمتي كه هر انسان راست گويي را آزرده مي سازد. خداوند به منظور تسلاي خاطر و دلداري پيامبر(ص) خاطر نشان مي كند كه پيامبرانِ پيش از تو نيز با اين تهمت روبه رو بودند و اين چيز تازه اي نيست:
« و ان يكذّبوك فقد كذّبت رسل من قبلك و الي الله ترجع الامور؛ و اگر تو را تكذيب كنند، پيش از تو هم فرستادگاني تكذيب شدند. و همه كارها به سوي خدا بازگردانيده مي شود».(فاطر:4)
مشركان گاهي آن حضرت را مسخره مي كردند و بدين گونه شخصيت او را در جامعه مي كوبيدند تا مردم با ديده حقارت به او بنگرند و سخنانش را جدي نگيرند. اين عمل نيز باعث آزردگي شديد هر انساني مي شود، ولي خداوند براي رفع آزردگي روحي پيامبر(ص) باز تذكر مي دهد كه پيش از تو نيز پيامبران را مسخره مي كردند:
« ولقد استهزي برسل من قبلك فحاق بالّذين سخروا منهم ما كانوا به يستهزون؛ و مسلماً پيامبران پيش از تو نيز مورد ريشخند قرار گرفتند، پس كساني كه آنان را مسخره مي كردند، سزاي آنچه كه آن را به ريشخند مي گرفتند گريبان گيرشان شد.»(انبياء: 41)
علاوه بر اينكه خداوند متعال به پيامبر يادآوري مي كند كه پيامبران گذشته نيز چنين مشكلاتي داشتند، در آيه اي ديگر از آن حضرت مي خواهد كه به مأموريت خود ادامه دهد و كار مسخره كنندگان را به خدا واگذار كند خداوند خود كار آن ها را خواهد ساخت.(8) همچنين خداوند به منظور تقويت روحي پيامبر (ص) در برابر مشكلات پيش رو، در آيات متعددي او را امر به شكيبايي مي كند و تذكر مي دهد كه اين صبر تو براي خداست و تو نبايد از توطئه ها و دشمني هاي كافران، دل تنگ شوي يا عكس العمل نامناسب نشان بدهي. از جمله اين آيات، دو آيه زير مي باشد:
و اصبر و ما صبرك الاّ باللّه و لا تحزن عليهم و لا تك في ضيق ممّا يمكرون؛ و صبر كن و صبر تو جز به توفيق خدا نيست و بر آنان اندوه مخور و از آنچه نيرنگ مي كنند دل تنگ مدار.(نحل:127) فاصبر انّ وعد اللّه حقٌ و لا يستخفّنّك الّذين لا يوقنون؛ پس صبر كن كه وعده خدا حقّ است و زنهار تا كساني كه يقين ندارند، تو را به سبك سري وا ندارند.(روم:60)
پيامبر خدا (ص) براي هدايت مردم رنج بسيار مي كشيد و از اينكه مردم ايمان نمي آوردند به شدت اندوهگين مي شد. خداوند براي تقويت روحي جسم و جان پيامبر (ص) از او مي خواهد كه اين چنين خود را به زحمت نيفكند و خودخوري نكند:
طه ما انزلنا عليك القرآن لتشقي: طاها! قرآن را بر تو نازل نكرديم تا به رنج افتي. (طه: 1) فلعلّك باخع نفسك علي آثارهم ان لم يؤمنوا بهذا الحديث اسفاً؛ شايد، اگر به اين سخن ايمان نياوردند، تو جان خود را از اندوه، در پيگيري كارشان تباه كني.(كهف:6) ما ودّعك ربّك و ما قلي؛ پروردگارت تو را وانگذاشته، و دشمن نداشته است.(ضحي:3) فلا يحزنك قولهم انّا نعلم ما يسرّون و ما يعلنون؛ پس، گفتار آنان تو را غمگين نگرداند كه ما آنچه پنهان و آنچه را آشكار مي كنند، مي دانيم.(يس:76) كتاب انزل اليك فلا يكن في صدرك حرج منه لتنذر به و ذكري للمؤمنين؛ كتابي است كه به سوي تو فرو فرستاده شده است ـ پس نبايد در سينه تو از ناحيه آن، تنگي باشد- تا به وسيله آن هشدار دهي و براي مؤمنان پندي باشد.(اعراف:2) و اصبر و ما صبرك الاّ باللّه و لا تحزن عليهم و لا تك في ضيقٍ ممّا يمكرون؛ و صبر كن و صبر تو جز به (توفيق) خدا نيست و بر آنان اندوه مخور و از آنچه نيرنگ مي كنند دل تنگ مدار.(نحل:127)

اسلام در آغاز بعثت از نظر قدرت ظاهري بسيار ضعيف بود، به گونه اي كه مشركان آن حضرت را مسخره مي كردند كه تنها دو نفر به او ايمان آورده اند كه يكي از آن ها زن (خديجه (ع)) و يكي كودك(علي بن ابي طالب(ع))(9) و پيش بيني اينكه دين حضرت محمد(ص) در اندك زماني فراگير خواهد شد و او قدرت عظيمي خواهد يافت، باور كردني نبود، اما خداوند براي تقويت روحي پيامبر و مسلمانان، با قاطعيت تمام، وعده پيروزي مي دهد:
هو الّذي ارسل رسوله بالهدي و دين الحقّ ليظهره علي الدّين كلّه و لو كره المشركون؛ او كسي است كه پيامبرش را با هدايت و دين درست، فرستاد تا آن را بر هر چه دين است پيروز گرداند، هر چند مشركان خوش نداشته باشند.(توبه:33)
البته پيامبر خدا در زمان حيات خودش پيروزي هاي بزرگي را كه نصيب او شده بود مشاهده كرد، مانند فتح مكه كه بعضي ها آن را فتح مبين خوانده اند،(10) ولي انجام برخي از وعده هاي خدا فرصت و زمان خاص خود را طلب مي كرد و در زمان حيات پيامبر امكان تحقق نداشت و لذا خداوند در آيه اي از قرآن به اين مطلب اشاره فرموده و خاطر نشان مي سازد كه انجام وعده ها پس از تو تحقق خواهد يافت:
فاصبر انّ وعد اللّه حقّ فامّا نرينّك بعض الذّي نعدهم او نتوفّينّك فالينا يرجعون؛ پس صبر كن كه وعده خدا راست است. پس چه پاره اي از آنچه به آنان وعده داده ايم، به تو بنمايانيم، چه تو را از دنيا ببريم به سوي ما بازگردانيده مي شوند.(غافر:77)
به طور كلي موضوع پيروزي نهايي حق و خط انبيا، يكي از سنت هاي حتمي الهي در تاريخ است و خداوند متعال در آيات متعددي از قرآن كريم بر اين مطلب تأكيد فرموده است:
ولقد سبقت كلمتنا لعبادنا المرسلين انهّم لهم المنصورون و انّ جندنا لهم الغالبون؛ و قطعاً فرمان ما درباره بندگان فرستاده ما از پيش، چنين رفته است كه آنان بر دشمنان خودشان حتماً پيروز خواهند شد و سپاه ما هر آينه پيروزمندانند.(صافات:171-173) كتب اللّه لاغلبنّ انا و رسلي انّ اللّه قويّ عزيز؛ خدا مقرّر كرده است كه حتماً من و فرستادگانم چيره خواهيم گرديد، همانا خدا نيرومندِ شكست ناپذير است.(مجادله:21)

توطئه هاي دشمنان پيامبر (ص) تمام شدني نبود و در طول 23 سال رسالت، همواره پيامبر گرامي اسلام با دشمنان سرسختي روبه رو بود. از دشمنان بت پرست در محيط مكه گرفته تا دشمنان ديگري كه در محيط مدينه بر ضد اسلام ائتلاف كرده بودند، به اضافه منافقان كه در جامعه اسلامي زندگي مي كردند و دست از توطئه بر نمي داشتند. با وجود اين، خداوند بارها به آن حضرت اطمينان داد كه او را از شر دشمنان حفظ خواهد كرد و چنين هم شد:
انّا كفيناك المستهزئين؛ ما شرّ ريشخند كنندگان را از تو برطرف خواهيم كرد.(حجر:95) و ان تولّوا هم في شقاق فسيكفيكهم اللّه و هو السّميع العليم؛ اگر روي برتافتند، جز اين نيست كه سر ستيز دارند و به زودي خداوند شر آنان را از تو كفايت خواهد كرد، كه او شنواي داناست.(بقره:137)
پيامبر حتي از ابلاغ برخي از فرمان هاي خداوند متعال به مسلمانان دغدغه خاطر داشت و نگران آن بود كه از ميان همين مسلمانان با او مخالفت شود و مورد اعتراض قرار گيرد و اساس اسلام به خطر افتد. يكي از آن ها ابلاغ و حمايت اميرالمؤمنين (ع) بود كه بي شك در صورت اعلام رسمي، حساسيت گروهي بر انگيخته مي شد. خداوند در آخرين سال عمر پيامبر(ص) كه به حجة الوداع معروف است، در راه بازگشت از مكه و در محلي به نام غدير خم، فرمان روشني داد كه بايد آنچه به او در اعلام وصايت اميرالمؤمنين نازل شده به مردم ابلاغ كند و گرنه رسالت خود را انجام نداده است و براي رفع نگراني هاي پيامبر، به او وعده داد كه خداوند تو را از شر مردم حفظ خواهد كرد:
يا ايّها الرّسول بلّغ ما انزل اليك من ربّك و ان لم تفعل فما بلّغت رسالته و اللّه يعصمك من النّاس انّ اللّه لا يهدي القوم الكافرين؛ اي پيامبر، آنچه از جانب پروردگارت به سوي تو نازل شده، ابلاغ كن و اگر نكني پيامش را نرسانده اي. و خدا تو را از گزندِ مردم نگاه مي دارد. آري، خدا گروه كافران را هدايت نمي كند.(مائده:67)
خداوند مصونيت پيامبر خود را از شر خدعه دشمنان داخلي و خارجي تضمين مي كند و اظهار مي دارد كه او را با كمك هاي خود و تلاش مؤمناني كه در كنار او هستند تأييد خواهد كرد.
و ان يريدوا ان يخدعوك فانّ حسبك اللّه هو الّذي ايّدك بنصره و بالمؤمنين؛ و اگر بخواهند تو را بفريبند، خدا براي تو بس است. همو بود كه تو را با ياري خود و مؤمنان نيرومند گردانيد.(انفال:62) فاعرض عنهم و توكّل علي اللّه و كفي باللّه وكيلاً؛ پس، از ايشان روي برتاب و بر خدا توكّل كن، و خدا بس كارساز است.(نساء:81)

به رغم همه مشكلات و گرفتاري هاي شكننده، پيامبر خدا از آرامش و اطمينان روحي بالايي برخوردار بود و اين به سبب سكون و آرامشي بود كه خداوند در دل آن حضرت جاي داده بود. در قرآن از اين حالت به «سكينه» ياد شده است. قرآن كريم بارها از اين سكينه ياد كرده است كه گاهي تنها به پيامبر خود ارزاني داشته و گاهي هم به پيامبران و مؤمنان عنايت كرده و آنان را شايسته اين حالت دانسته است:
فانزل اللّه سكينته عليه و ايّده بجنود لم تروها و جعل كلمه الّذين كفروا السّفلي و كلمه اللّه هي العليا و اللّه عزيزٌ حكيمٌ؛ پس خدا آرامش خود را بر او فرو فرستاد و او را با سپاهياني كه آنها را نمي ديديد، تأييد كرد، و كلمه كساني را كه كفر ورزيدند پست تر گردانيد، و كلمه خداست كه برتر است، و خدا شكست ناپذير حكيم است.(توبه:40)
فانزل اللّه سكينته علي رسوله و علي المؤمنين و الزمهم كلمه التقوي و كانوا احقّ بها و اهلها و كان اللّه بكلّ شيءٍ عليماً؛ پس خدا آرامش خود را بر فرستاده خويش و بر مؤمنان فرو فرستاد، و آرمان تقوا را ملازم آنان ساخت، و آنان به رعايت آن آرمان سزاوارتر و شايسته آن بودند، و خدا همواره بر هر چيزي داناست.(فتح:26)
سكينه گاهي به طور مستقيم از جانب خدا بر پيامبر نازل شده و آن تصرف خداوند متعال در دل و جان پيامبر(ص) است. گاهي هم سكينه از طريق بيان داستان هاي پيامبران گذشته انجام گرفته است و پيامبر و مؤمنان با آگاهي از تاريخ پيامبران با سنت هاي الهي كه حاكم بر تاريخ بشري است، آشنا مي شدند، و اين آرامش خاطر آنان را در پي داشت:
و كلاًّ نقصّ عليك من انباء الرّسل ما نثبّت به فؤدك و جاءك في هذه الحقّ و موعظه و ذكري للمؤمنين؛(هود:120) و هر يك از سرگذشت هاي پيامبران را كه بر تو حكايت مي كنيم، چيزي است كه دلت را بدان استوار مي گردانيم، و در اينها حقيقت براي تو آمده، و براي مؤمنان اندرز و تذكّري است.

بي شك پيامبر خدا به درستي راه خود اطمينان كامل و باور قطعي داشت، در عين حال خداوند براي استمرار و تقويت اين باور، بارها درستي راه او را تأييد و به او اطمينان مي داد كه بر صراط مستقيم است. اين يادآوري ها براي مقابله با جنبه بشري پيامبر بود؛ همان جنبه اي كه حضرت ابراهيم را وادار كرد كه از خدا بپرسد كه چگونه مرده ها را زنده مي كند.(11) يا موسي را واداشت كه از خدا بخواهد خودت را به من نشان بده.(12) در همه اين موارد، هدايت الهي به كمك پيامبران آمد و آنان را اطمينان داد. درباره پيامبر اسلام هم خداوند در آيات قرآني به او اطمينان مي دهد كه او بر صراط مستقيم است و مردم را به سوي صراط مستقيم مي خواند:
وادع الي ربّك انّك لعلي هدي مستقيمٍ«به راه پروردگارت دعوت كن، زيرا تو بر راهي راست قرار داري.(حج:67)؛ و انّك لتدعوهم الي صراطٍ مستقيمٍ؛ و در حقيقت، اين تويي كه جداً آنها را به راه راست مي خواني.»(مؤمنون:73)؛ فاستمسك بالّذي اوحي اليك انّك علي صراط مستقيمٍ؛ پس به آنچه به سوي تو وحي شده است چنگ درزن، كه تو بر راهي راست قرار داري.»(زخرف:43)؛ فلا تك في مريهٍ منه انّه الحقّ من ربّك و لكنّ اكثر النّاس لا يؤمنون؛ پس در آن ترديد مكن كه آن حق از جانب پروردگار توست، ولي بيشتر مردم باور نمي كنند.(هود:17).

آنچه تاكنون گفته شد، همگي كمك هاي روحي و معنوي خداوند بود كه نصيب پيامبر(ص) خدا گرديد. طبق برخي از آيات قرآني، خداوند در چند مورد مستقيماً و به صورت عملي پيامبر خود را ياري كرده است. خداوند در اين موارد به طور مستقيم در سير حوادث دخالت كرده و جريان را به نفع پيامبر(ص) تمام كرده است. از جمله اين موارد داستان دارالندوه است كه مشركان به كشتن پيامبر يا اقدامات بسيار شديد درباره او تصميم قاطع گرفتند،(13) ولي خداوند در برابر توطئه هاي آنان چاره سازي كرد و پيامبر خود را نجات داد:
و اذ يمكر بك الّذين كفروا ليثبتوك او يقتلوك او يخرجوك و يمكرون و يمكر اللّه و اللّه خير الماكرين؛ و هنگامي كه كافران درباره تو نيرنگ مي كردند تا تو را به بند كَشَند يا بكُشند يا(از مكه) اخراج كنند و نيرنگ مي زدند، و خدا تدبير مي كرد و خدا بهترين تدبير كنندگان است.(انفال:30)
همچنين هنگامي كه پيامبر گرامي اسلام با ابوبكر به غار ثور رفت، مشركان رد پاي آنها را گرفتند و تا دهانه غار آمدند، اما ديدند كه دهانه غار با تار عنكبوت پوشيده شده و پرنده اي در آنجا لانه كرده به گونه اي كه گويا مدت هاست كه كسي وارد غار نشده است و از آنجا برگشتند و اين نوعي كمك غيبي بود.(14) آيه زير از ياري خداوند در اين جريان خبر مي دهد و اظهار مي دارد كه خداوند پيامبرش را با لشكرياني كه مشركان آنها را نمي ديدند، ياري كرد:
الاّ تنصروه فقد نصره اللّه اذ اخرجه الّذين كفروا ثاني اثنين اذ هما في الغار اذ يقول لصاحبه لا تحزن انّ اللّه معنا فانزل اللّه سكينته عليه و ايّده بجنود لم تروها و جعل كلمه الّذين كفروا السّفلي و كلمه اللّه هي العليا و اللّه عزيزٌ حكيم؛ اگر او را ياري نكنيد، قطعاً خدا او را ياري كرد، هنگامي كه كساني كه كفر ورزيدند او را (از مكّه) بيرون كردند، و او نفر دوم از دو تن بود، آن گاه كه در غار بودند، وقتي به همراه خود مي گفت اندوه مدار كه خدا با ماست پس خدا آرامش خود را بر او فرو فرستاد و او را با سپاهياني كه آنها را نمي ديديد، تأكيد كرد، و كلمه كساني را كه كفر ورزيدند پست تر گردانيد و كلمه خداست كه برتر است، و خدا شكست ناپذير حكيم است.(توبه:40)
موارد ديگري كه خداوند به طور مستقيم در سير حوادث دخالت كرد، برخي از جنگ هاي كافران بر ضد مسلمانان بود و با وجود آنكه دشمن از نظر تعداد و امكانات از مسلمانان برتر بود، خداوند آنان را پيروز كرد، حتي در برخي از جنگ ها به امر خداوند فرشتگان در جنگ شركت كردند. قرآن كريم به شركت مستقيم فرشتگان در جنگ عليه كفار تصريح مي كند؛ آن جا كه مي فرمايد:
اذ تستغيثون ربّكم فاستجاب لكم انّي ممدّكم بالفٍ من الملائكه مردفين؛ هنگامي كه از پروردگارتان كمك مي خواستيد پس او شما را اجابت نمود كه من شما را به وسيله هزار فرشته صفّ بسته ياري مي كنم.(انفال:9)
اين آيه مربوط به جنگ بدر است و همان گونه كه ديديم، تعداد فرشتگاني كه به كمك مسلمانان آمدند هزار فرشته بود. البته در آيه اي ديگر تعداد فرشتگان شركت كننده در جنگ بدر به سه هزار مي رسد و وعده پنج هزار فرشته هم داده مي شود:
و لقد نصركم اللّه ببدر و انتم اذلّة فاتّقوا اللّه لعلّكم تشكرون اذ تقول للمؤمنين الن يكفيكم ان يمدّكم ربّكم بثلاثهً آلافٍ من الملائكه منزلين بلي ان تصبروا و تتّقوا و ياتوكم من فورهم هذا يمددكم ربّكم بخمسه آلافٍ من الملائكه مسوّمينو؛ همانا خداوند شما را در بدر ياري داد در حالي كه شما ناتوان بوديد. پس از خدا پروا كنيد، شايد كه شكرگزار باشيد هنگامي كه به مؤمنان مي گفتي آيا براي شما كفايت نمي كند كه خداوند به وسيله سه هزار فرشته نازل شده شما را ياري كند؟ بلي، اگر صبر كنيد و تقوا داشته باشيد و دشمنان در اين هجوم خود به شما بتازند پروردگارتان شما را به وسيله پنج هزار فرشته نشان گذار كمك خواهد كرد.(آل عمران:123-125)
با توّجه به اختلاف تعداد فرشتگان در دو آيه بعضي از مفسران حداكثر را گرفته اند و گفته اند پنج هزار فرشته در جنگ بدر شركت كردند و بعضي از آنان همه را جمع بندي كرده و تعداد فرشتگان حاضر در آن جنگ را به هشت هزار رسانده اند.(15)
مرحوم علامه طباطبايي در توضيح اين مطلب، بيان ديگري دارد. به عقيده ايشان كلمه «مردفين» كه در سوره انفال آمده، بيان گر اين است كه اين هزار فرشته در رديف و پشت سر فرشتگان ديگر بوده اند. بنابراين، دو آيه با هم منافاتي ندارند.(16)
البته تصور نگارنده اين است كه تعداد فرشتگان حاضر در جنگ، همان هزار فرشته بوده اند و در آيه آل عمران تصريح نشده است كه سه هزار يا پنج هزار فرشته در جنگ شركت كرده اند، بلكه لحن آيه به گونه اي است كه مسلمانان بدانند كه در صورت لزوم، تعداد فرشتگان به سه هزار و حتي پنج هزار افزايش خواهد يافت.
مأموريت اين فرشتگان در جنگ بدر، تقويت روحي مؤمنان بود و خداوند هم مستقيماً در دل هاي كافران رعب و و حشت القا مي كرد:
اذ يوحي ربّك الي الملائكه انّي معكم فثبّتوا الّذين آمنوا سالقي في قلوب الّذين كفروا الرّعب فاضربوا فوق الاعناق و اضربوا منهم كلّ بنانٍ؛ هنگامي كه پروردگارت به فرشتگان، وحي مي كرد كه من با شما هستم، پس كساني را كه ايمان آورده اند ثابت قدم بداريد. به زودي در دل كافران وحشت خواهم افكند. پس، فراز گردن ها را بزنيد و همه سرانگشتانشان را قلم كنيد.(انفال:12)
دخالت مستقيم و مباشر خداوند در اين جنگ به گونه اي بود كه در آيه زير كارهايي را كه به ظاهر، مسلمانان و شخص پيامبر(ص) انجام داده بودند ، به خدا نسبت مي دهد:
فلم تقتلوهم و لكنّ اللّه قتلهم و ما رميت اذ رميت و لكنّ اللّه رمي و ليبلي المؤمنين منه بلاءً حسناً انّ اللّه سميعٌ عليمٌ؛ پس شما آنها را نكشتيد، بلكه خدا آنها را كشت و آنگاه كه [تير] انداختي، در حقيقت، تو نينداختي بلكه خدا انداخت (و) تا مؤمنان را با آزمايشي نيكو از سوي خود آزمايش كند، همانا خداوند شنوا و داناست.(انفال:17)
در اين آيه، خاطرنشان مي سازد كه اين شما نبوديد كه آنها را كشتيد، بلكه در واقع، خداوند آنها را كشت، و خطاب به پيامبر اسلام مي فرمايد: « وقتي تو آن ريگ ها را به سوي دشمن انداختي، در واقع تو نينداختي، بلكه خدا بود كه انداخت» و بدين گونه از دخالت مستقيم خود خبر مي دهد.
ياري مستقيم خداوند در جنگ ها، منحصر به جنگ بدر نبود، بلكه در موارد بسياري، از جمله در جنگ حنين، پيامبر(ص) و مسلمانان از ياري خدا بهره مند شدند. در جنگ حنين مسلمانان به انبوهي سپاه و توانمندي هاي خود مغرور شدند و به همين سبب در آستانه شكست سنگيني قرار گرفتند و عرصه بر آنان تنگ شد.
سپاه هوازن در اين جنگ به فرماندهي مالك بن عوف در وادي حنين كه تقريباً سي كيلومتر با مكه فاصله داشت، مستقر شده بود، در اين منطقه كه دره ها و تنگه هاي بسياري وجود داشت، آنان درون تنگه ها كمين كرده بودند(17) و با رسيدن سپاه اسلام، از هر سوي بر مسلمانان تاختند و بسياري از مسلمانان پا به فرار گذاشتند و پيامبر(ص) را تنها گذاشتند و تعداد اندكي همراه آن حضرت باقي ماندند كه از جمله آنها علي (ع) و عباس و فضل و ربيعه و چند تن ديگر بودند. سپاه اسلام در همان آغاز در حال شكست بود. حارثه بن نعمان مي گويد: پيامبر به من فرمود: بنگر چند نفر از مسلمانان در حال جنگيدن هستند؟ من نگاه كردم و گفتم: فقط صد نفر!
پيامبر خدا (ص) از يك سو، روي به جانب خدا كرد و از او طلب ياري نمود و از سوي ديگر، به عباس عموي خود كه در آنجا بود و صداي بلندي داشت، فرمود: مسلمانان را ندا بده و او ندا داد و از همه خواست كه برگردند. مسلمانان فراري گروه گروه برگشتند و مشغول نبرد شدند و پيامبر مشتي سنگ ريزه به سوي دشمن پرتاب كرد و فرمود: به خداي كعبه كه شكست خوردند.(18) اين بار ورق برگشت و مسلمانان با قدرت تمام جنگيدند و كمك هاي غيبي هم به ياري آنان آمد و آنان پيروز ميدان نبرد شدند و دشمن را به سختي شكست دادند و اسيران و غنايم بسياري به دست آوردند و اين در اثر كمك الهي بود كه به سراغشان آمد، چنان كه مي فرمايد:
لقد نصركم اللّه في مواطن كثيره و يوم حنين اذ اعجبتكم كثرتكم فلم تغن عنكم شيئاً و ضاقت عليكم الارض بما رحبت ثمّ ولّيتم مدبرين؛ قطعاً خداوند شما را در مواضع بسياري ياري كرده است و نيز در روز حُنَين آن هنگام كه شمارِ زيادتان شما را به شگفت آورده بود، ولي به هيچ وجه از شما دفع خطر نكرد و زمين با همه فراخي بر شما تنگ گرديد، سپس در حالي كه پشت به (دشمن) كرده بوديد برگشتيد.(توبه:25)
در ادامه همين آيه، از نزول سكينه و آرامش روحي براي پيامبر (ص) و مؤمنان و نزول فرشتگاني كه مسلمانان آنها را نمي ديدند، خبر مي دهد:
ثمّ انزل اللّه سكينته علي رسوله و علي المؤمنين و انزل جنوداً لم تروها و عذّب الّذين كفروا و ذلك جزاء الكافرين؛ آن گاه خدا آرامش خود را بر فرستاده خود و بر مؤمنان فرود آورد، و سپاهياني فرو فرستاد كه آنها را نمي ديديد، و كساني را كه كفر ورزيدند عذاب كرد و سزاي كافران همين بود.(توبه:26)
پيامبر خدا و مسلمانان همواره در حمايت خدا بودند حتي در جنگ با بني نضير و اخراج آنها از مدينه، صحبت از كمك فرشتگان هم نيست، بلكه خداوند خود دشمن را نابود كرده كرده است:
هو الّذي اخرج الّذين كفروا من اهل الكتاب من ديارهم لاوّل الحشر ما ظننتم ان يخرجوا و ظنّوا انّهم مانعتهم حصونهم من اللّه فاتاهم اللّه من حيث لم يحتسبوا و قذف في قلوبهم الرّعب يخربون بيوتهم بايديهم و ايدي المؤمنين فاعتبروا يا اولي الابصار؛ اوست كسي كه از ميان اهل كتاب كساني را كه كفر ورزيدند در نخستين اخراج( از مدينه) بيرون كرد. گمان نمي كرديد كه بيرون روند و خودشان گمان داشتند كه دژهايشان در برابر خدا مانع آنها خواهد بود، ولي خدا از آنجايي كه تصور نمي كردند بر آنان درآمد و در دل هايشان بيم افكند، به طوري كه خود به دست خود و دست مؤمنان خانه هاي خود را خراب مي كردند. پس اي اهل بصيرت، عبرت گيريد.(حشر:2)

برخي ديگر از مراتب عنايت و توجه ويژه خداوند بر پيامبر بزرگوار اسلام، اين بود كه همواره با يادآوري ها و هدايت هاي مستمر خود، او را از لغزش هاي احتمالي باز مي داشت. گاهي پيامبر (ص) كارهايي مي كرد كه به نظر خودش به مصلحت اسلام بود، ولي از نظر خداوند مصلحتي بالاتر و مهم تر وجود داشت و بايد پيامبر به آن توجه مي كرد و خدا با تذكر و يادآوري، دست پيامبر خود را مي گرفت و او را به آنچه خير و صلاح بود مي كشاند و اصطلاح «عتاب هاي قرآن» كه در كتاب هاي تفسيري آمده است هم از اين نوع است، مانند:
و لو لا ان ثبّتنناك لقد كدت تركن اليهم شيئاً قليلاً؛ و اگر تو را استوار نمي داشتيم، قطعاً نزديك بود كمي به سوي آنان متمايل شوي.(اسراء:74)؛ عفا اللّه عنك لم أذنت لهم حتّي يتبيّن لك الّذين صدقوا و تعلم الكاذبين؛ خدايت ببخشايد، چرا پيش از آنكه حال راست گويان بر تو روشن شود و دروغ گويان را بازشناسي، به آنان اجازه دادي؟(توبه:43)؛ يا أيّها النّبي لم تحرّم ما أحلّ اللّه لك تبتغي مرضات أزواجك و اللّه غفورٌ رحيمٌ؛ اي پيامبر، چرا براي خشنودي همسرانت، آنچه خدا براي تو حلال گردانيده حرام مي كني؟ و خدا آمرزنده مهربان است.(تحريم:1)
نتيجه
از بدو خلقت انسان، خداوند پيامبراني براي هدايت بشر مبعوث كرد تا راه هاي هدايت را به ايشان بنمايانند. در اين راه، خداوند متعال از راه هاي مختلفي فرستادگانش را حمايت مي كرد. يكي از اين روش ها، حمايت هاي غيبي بود. اين گونه حمايت ها شامل همه انبياي الهي شده، اما حضرت محمد (ص) از حمايت هاي ويژه برخوردار بوده است.
بر اساس آنچه در اين مقاله بيان شد، پيامبر (ص) در دوره هاي مختلف زندگي اش از حمايت هاي غيبي بهره مند بود؛ البته حمايت هاي غيبي خداوند تنها مربوط به زمينه هاي هدايت بشر مي شد كه بعضي از اين زمينه ها در زمان كودكي، و برخي ديگر در زمان رسالت ايشان به گونه هاي مختلف انجام مي شد؛ مانند: شرح صدر و تقويت روحي پيامبر، مژده پيروزي و مصونيت پيامبر از كيد دشمنان، نزول سكينه و آرامش بر پيامبر، اطمينان دادن به پيامبر از درستي را ه و يادآوري نعمت ها. برخي از حمايت هاي خداوند متعال نيز به صورت مباشري صورت مي گرفت؛ مانند: امدادهاي غيبي در جنگ بدر.
بنابراين، پيامبر از حمايت هاي ويژه اي برخوردار بوده است. در بررسي شواهد اين موضوع، توجه خاصي به آيات قرآن كريم كرديم كه خداوند متعال در اين آيات، به ذكر حمايت هاي غيبي خود از آخرين فرستاده و پيامبرش پرداخته، و از اين طريق، زمينه هاي گسترش دين نو ظهور جزيره العرب را فراهم كرده است.