نویسنده: لیلا مقاره عابد
منبع: اختصاصی سایت مرسلات
چکیده
این مقاله با موضوع «رسالت خانواده در تربیت نسل منتظر» و به روش کتابخانهای تدوین شده است و به دنبال آن است تا به مهمترین وظایف خانوادهی منتظر بپردازد. منظور از انتظار، یک نوع حالت آمادگی، خودسازی و زمینهچینی برای هر نوع فداکاری در خدمت امام زمان «ارواحناله فداه» میباشد و خانوادهی منتظر که مدعی است خود را برای رسیدن به این آرمان آماده میکند؛ برای تحقق آن، زمینهسازی خواهد کرد. در این خانواده، پدر و مادر به عنوان دو عضو اصلی، رسالتهای خطیری بر عهده دارند. هر یک از پدر و مادر با ایفای نقش خود در دوران قبل از تولد و بعد از تولد به ویژه دورهی کودکی و استفاده از نقش علم، حجاب و ... فضا را برای تربیت نسل منتظر مهیّا مینمایند. خانوادهی منتظر، علاوه بر آشنایی با اصول تربیت فرزند سالم و منتظر، همچنین استفاده از شیوههای متناسب با این اصول فرزندانی منتظر تربیت مینماید. والدین منتظر برای موفقیت هرچه بیشتر در تربیت نسل منتظر نه تنها معرفت و محبت حضرت ولی عصر7 را در قلب و جان فرزند خویش افزون میکنند وی را نیز در اطاعت و پیروی از امام و مولای خویش یاری مینمایند بدین وسیله با تربیت فرزند منتظر و تحویل آن به جامعه زمینههای ظهور حضرت حجّت7 را فراهم میآورند.
واژگان کلیدی: انتظار، نسل منتظِر، خانواده، تربیت، زمینهسازی.
مقدمه
بدیهی است خانوادهای میتواند مهد تربیت انسانهای مؤمن و منتظر باشد که با نقش، جایگاه و رسالت خویش در تربیت و نیز راهکارها و روشهای مناسب آشنا باشد.
از اینرو تحقیق حاضر با انتخاب موضوع رسالت خانواده در تربیت نسل منتظر تلاش مینماید که به بررسی مفهوم و جایگاه انتظار، نقش و وظایف خانواده در زمینهی تربیت نسل منتظر بپردازد تا خانواده بتواند با شناخت هر چه بهتر رسالتهای خویش و تربیت انسانهای مؤمن و منتظر زمینهساز ظهور حضرت مهدی7 باشد.
همچنین با توجه به شرایط سخت فرهنگی عصر حاضر و این حقیقت که در پایان عصر ظلمانی غیبت، نیاز به حصول شرایط ظهور امام عصر7 بیشتر خواهد شد و نیز تا زمانی که مردم نخواهند ممکن است فرج نهایی تا آخرین حد خود به تعویق بیفتد؛ به خوبی ضرورت توجه به آیندهی انتظار و زمینهسازی ظهور روشن میگردد. به همین جهت هدف از انتخاب این موضوع این است که در ضمن آشنایی با ضرورت تربیت نسل منتظر، نقشها و رسالتهای آن، جهت آمادهسازی خود و خانوادهی خویش، در زمینهسازی برای ظهور حضرت حجت7 قدمی هرچند کوچک برداشته شود. همچنین خانوادهها را با رسالتها و وظایف سنگین که در این رابطه بر عهده دارند؛ در حدّ توان خود آشنا نماید.
سیمای فرهنگ انتظار
معنای لغوی انتظار: انتظار در لغت به معنای چشم به راه بودن[1]
معنای اسلامی انتظار: به طور کلی «انتظار» فرهنگ است.[2] از همین باب است که آیت الله صافی گلپایگانی میفرماید: «انتظار، به این معنا نیست که جلو کافران و مخالفان را باز گذارند و تمام کارها را در اختیار آنها قرار دهند، و با آنها سازش کنند، و خود امر به معروف و نهی از منکر و سایر کارهای را ترک کنند.»[3]
برخی از ویژگیها و وظایف منتظران
1. ورع و رعایت محاسن اخلاقی[4]
2. ناشناس ماندن و پرهیز از شهرت یافتن
3. پرهیز از شکّاکیت و پیروی از راه ائمهی پیشین
4. صبر بر طولانی شدن زمان غیبت
دعا برای امام زمان(عج) را میتوان به سه بخش تقسیم کرد:
الف) دعا برای شناخت امام زمان(عج).
ب) دعا برای سلامتی امام زمان(عج).
ج) دعا برای تعجیل در ظهور امام زمان(عج).[7]
زمینهسازی ظهور
امام خمینی(ره) در این زمینه فرمودند: «همهی ما انتظار فرج داریم و باید در این انتظار خدمت کنیم. انتظار فرج قدرت اسلام است و ما باید کوشش کنیم تا قدرت اسلام در عالم تحقق پیدا کند و مقدمات ظهور إن شاءالله تهیه شود.»[8]
امتحان شیعه
ابعاد انتظار:
از نظر مقام معظم رهبری حضرت آیت الله خامنهای «مدظلّه العالی» انتظار، ابعاد گوناگونی دارد؛ از جمله اینکه: «انتظار به معنای قانع نشدن به وضع موجود است. یک بعد دیگر از ابعاد انتظار، دلگرمی مؤمنین نسبت به آینده است. یک بعد انتظار این است که منتظر، با شوق و امید حرکت کند...»[9]
انواع انتظار
1. انتظار ویرانگر
برداشت قشری از مردم از مهدویّت و قیام و انقلاب مهدی موعود این است که صرفاً ماهیت انفجاری دارد؛ فقط و فقط از گسترش و اشاعه و رواج ظلمها و اختناقها و حقکشیها و تباهیها ناشی میشود. بنابراین از نظر آنها هر اصلاحی محکوم است؛ زیرا هر اصلاحی یک نقطهی روشن است؛ تا در صحنهی اجتماع نقطهی روشنی هست دست غیب ظاهر نمیشود.[10]
2. انتظار سازنده
از آیات و روایات استفاده میشود که ظهور مهدی موعود«عجّل الله تعالی فرجه الشریف» حلقهای است از حلقات مبارزهی اهل حق و اهل باطل که به پیروزی نهایی اهل حق منتهی میشود.به گونهای که هر کدام از گروه سعداء و اشقیاء به نهایت کار خود برسند نه اینکه سعیدی در کار نباشد و تنها اشقیاء به منتهی درجهی شقاوت برسند.[11]
کیفیت انتظار
1. انتظار قلبی
انتظار قلبی خود دارای درجات سهگانه است:
درجهی اول: یقین داشته باشد ظهور آن حضرت حق است و تخلّفی در آن نیست و هر قدر هم در تحقق آن تأخیر شود، مأیوس و منکر اصل آن نگردد.
درجهی دوم: ظهور را موقّت به وقت خاصی نداند که قبل از آن مأیوس از وقوع آن شود.
درجه سوم: بر حسب آنچه در روایت است: «توقّعوا الفرج صباحاً و مساءاً؛ هر صبح و شام منتظر فرج باشد.» [12]
2. انتظار بدنی
خداوند برای تعجیل در ظهور امام7 که وسیلهی ظهور همهی نعمتها است؛ اسبابی مقرّر فرموده است که به دست خود بندگان است و آن اسباب عبارت از تقوا و اعمال صالحه است. [13]
از این رو در این نوع انتظار، علاوه بر امید، حرکت و پویایی، رشد و بالندگی که از اساسیترین لوازم تربیت نسل منتظر است؛ نیز وجود دارد. چنین انتظاری، همان انتظار پویا و برترین نوع انتظار است.[14]
خانواده و کارکردهای تربیتی آن
1. مفهوم خانواده و تعیین جایگاه آن در عصر حاضر
الف) مفهوم خانواده
خانواده واحد بنیادین جامعه و کانون اصلی رشد و تعالی انسان میباشد. تربیت و عواطف اجتماعی نیز به عنوان مهمترین ویژگی نظام انسانی، از خانواده نشأت میگیرد.[15]
ب) جایگاه خانواده در عصر حاضر
در دهههای اخیر جنگ بر علیه خانواده در غرب، به مرحلهای رسیده است که حتی مفهوم خانواده عوض شده و به زندگی همجنس بازان در کنار یکدیگر و یا خانوادههای تکوالدی نیز به صورت رسمی و قانونی، عنوان «خانواده» اطلاق میشود! همچنین تمایل به ازدواج به شدت کاهش یافته و بیشتر جوانان به صورت مجرد زندگی میکنند.[16]
البته در ایران نیز خانواده از این آسیبها در امان نبوده است. تحوّلاتی همچون افزایش سن ازدواج، افزایش تمایل به زندگی به صورت مجرّد، افزایش نزاعهای خانوادگی و طلاق، کم شدن روحیهی تفاهم و سازش میان زوجین و کاهش نقش و تأثیرگذاری خانواده بر فرزندان و ... معضلات جدّی برای خانواده به وجود آورده است.[17]
ج) مفهوم خانوادهی متعالی
خانوادهی متعالی، مفهومی بالاتر و کاملتر از خانواده سالم است و چنین خانوادهای، سالم، موفق، فرهیخته و نمونه بوده و هستهی اصلی جامعهی پویا و متکامل را تشکیل میدهد.
خانوادهی متعالی در فرهنگ قرآنی، خانوادهای است که با حفظ حقوق و حرمت انسانی افراد، به نیازهای طبیعی آنان در تعامل مقدّس و معقول خانوادگی پاسخ گوید.[18] مانند آیهی شریفهی (وَعاشِرُوهُنَّ بِالمعرُوفِ) «با همسران خود به شایستگی و نیکویی معاشرت نمایید.»[19] که در مورد حسن خلق در خانواده سخن میگوید.
سیرهی فاطمه زهرا3 الگوی خانوادهی متعالی
سیره و روش حضرت فاطمه3 الگویی کامل برای خانوادهی متعالی در صحنهی سیاست، در بعد اخلاق، از نظر عاطفه و مهربانی، در بعد قناعت، در خانهداری، در بعد حجاب و ... میباشد.[20]
1. نقش تربیتی خانواده در ادوار زندگی
پیامبراکرم(ص) فرمودند: «کل مولود یولد علی الفطره حتی یکون ابواه یهودانه و ینصرانه؛»[21] «هر فرزندی بر اساس فطرت (توحیدی) به دنیا میآید؛ این پدر و مادرش هستند که او را یهودی یا نصرانی بار میآورند.» [22]
الف) نقش تربیتی خانواده دردوران کودکی
کودک قبل از آنکه حرف بزند و قبل از آنکه چیز بفهمد، چیز میآموزد. بنابراین پدر و مادر بیشترین نقش را در تربیت فرزند دارند؛ زیرا بهترین عامل اجتماعی مؤثر در کودک، ارتباطی است که بین او و پدر و مادرش برقرار میشود.[23]
روان انسان در زمان کودکی مانند مادهی شُل و رقیق، قابل انعطاف است؛ که هرچه در آن بریزند محکم و استوار باقی خواهد ماند.[24] از همین جهت است که علم و دانش و تربیت صحیح در کودکی به تعبیر امیرالمؤمنین7 مانند نقش بر روی سنگ است.[25]
ب) نقش تربیتی خانواده در دوران نوجوانی
دوران کودکی و جوانی به منزلهی دو سرزمین مستقل هستند؛ که از هر جهت متفاوت و ممتاز میباشند و هر کدام دارای شرایط و خصوصیات مخصوص به خود هستند. بلوغ به منزلهی پلی است که این دو منطقه را به هم مرتبط میکند و طفل را از محیط ضعف و ناتوانی کودکی به دنیای نیرومند و پرشور جوانی میرساند.[26]
برخی از نیازهای دوران نوجوانی عبارتند از:
1. نیاز به مهربانی و محبّت
2. نیاز به استقلال
3. نیاز به تشخیص و قدردانی
4. نیاز به داشتن هدف مشخص در زندگی
5. نیاز به احساس هویت و شناخت خود
6. نیاز به مذهب و فلسفهی حیات[27]
بر همین اساس امام علی7 به فرزند خود امام حسن7 که در سن نوجوانی بودند؛ فرمودند: «دل نوجوان همچون زمین خالی است که هرچه در آن افکنده شود میپذیرد؛ از اینرو، من پیش از آنکه دلت سخت و فکرت مشغول شود به تأدیب وتربیت تو پرداختم».[28]
ج) نقش تربیتی خانواده در دوران جوانی
دورهی جوانی در نظام تربیتی اسلام، دورهی وزارت و همراهی است. در صورتی که جوان تحت تربیت اصول صحیح قرار گرفته باشد؛ در این دوره، به بالاترین مرحلهی تکامل اخلاقی، که همان مرحلهی اخلاق مستقل و خودپیرو میباشد میرسد که در آن، قوانین حاکم بر رفتار اخلاقی از درون فرد سرچشمه میگیرد.[29]
از آنجا که دشمنان ما سعی میکنند با پاشیدن دانهی جاذبههای گناه و فساد، جوانان ما را جذب کنند، از اینرو جوانهای امروز باید از لحاظ فکری دستگیری شوند. چه آنهایی که در حال شبهه هستند؛ چه آنهایی که شبههی دشمنان در آنها کارگر شده و از حیطهی اعتقاد صحیح خارج شدهاند. و چه آنهایی که جزو معتقدان و متعبدانند؛ باید فکر را در آنها عمق بخشید تا شبهه از آنان زدوده شود و ثبات قدم درشان بوجود آید. [30]
برخی از نیازهای دوران جوانی عبارتند از:
1. نیاز به احساس رشد، کمال و خودشکوفایی
2. نیاز به مهر و مَودّت
3. نیاز مالی
اگر خانوادهها جوانان خود را صحیح تربیت کرده باشند و سرمایههای آنان را به خوبی هدایت نموده باشند؛ این جوانان به یک جریان قدرتمندی برای زمینهسازی حکومت حضرت ولی عصر7 تبدیل میگردند.
د) نقش تربیتی خانواده در میانسالی
همانگونه که به پیغمبراکرم6 در قرآن کریم دستور داده میشود: (وَقُل رَّبِّ زِدْنِی عِلْمًا) «بگو پروردگارا دانش مرا افزون کن»[32] در حالی که پیامبراکرم6 در سن 50 سالگی میباشند؛ حتی اگر ایشان صد سال هم عمر میکردند باز هم آیهمذکور نقض نشده بود. زیرا در دوران پیری هم، یک انسان از جمله پیغمبراکرم6 که بالاترین و کاملترین انسانهاست میتواند چیزهایی بر او اضافه شود... . پس دوران تربیت انسان یک دوران بسیار وسیع و نامحدود خواهد بود که تا لحظهی مرگ ادامه خواهد داشت.[33]
ضرورت تربیت نسل منتظر، نقشها و رسالتها
ضرورت و اهمیت تربیت نسل منتظر:
اسلام برای تربیت فرزندان اهمیت بسیاری قائل است و آن را بر امور دیگر برتری میدهد.[34] حتّی تربیت نیکو را از صدقهی روزانه بهتر و والاتر میداند. در مقابل، ناشایسته بودن نسل را به عنوان سختترین مصیبتها یاد میکند.[35] زیرا فرزندی که نافرمان و سرکش باشد نه تنها برای خانواده بلکه برای جامعه نیز مایهی رنج و مشقت و شومی، میباشد. در حالی که تربیت نیکو علاوه بر اینکه موجب سعادت فرزند و رضایت الهی میگردد سبب پیشبرد جامعه و فراهم نمودن زمینههای ظهور حکومت اصلاحگرانه مهدوی نیز میشود.
رسالت خانواده در تربیت نسل منتظر
اگر خانواده رسالت خود را در تربیت فرزند به درستی انجام ندهد؛ افراد و نهادهای دیگری نیز هستند که ممکن است با آموزشهای ناروا، فرزند را به وادی دیگر بکشانند.[36]
از رسالتهای یک خانوادهی آرمانی و اخلاقی، تربیت نسل صالح و مصلح میباشد. که در روایات از آنها به نام «بیوتات صالحه» یاد میشود.[37]
نقش پدر و مادر در تربیت نسل منتظر
با همهی تأثیرهایی که طفل از جامعه و مدرسه و همبازیها و معلمان خود میگیرد باز بیشتر تحت تأثیر خانواده است. زیرا تأثیر خانواده، زائیدهی رابطهی خونی و مهر و عاطفهی حقیقی است، در حالی که رابطهی دیگران با او رابطهی تلقینی است.[38]
اکنون برای بهتر مشخص شدن نقش والدین در تربیت نسل منتظر، نقش هر یک به طور جداگانه مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
1. نقش مادر در تربیت نسل منتظر:
مادر مهمترین رکن خانواده و والاترین نقش تربیتی را دارا میباشد؛ نقشی که به هیچ وجه جانشینپذیر نیست.[39] چرا که مادر اصل، ریشه و سرچشمهی وجود کودک است و کودک انعکاسی از واقعیات جسمی و روحی مادر و میوهای از آن شجرهی مبارکه است.
در زیارت وارث وجود مقدس سیّدالشهداء با عنوان خدیجه کبری و فاطمه الزهرا3 خوانده میشود.[40]
همچنین حضرت را نوری در اصلاب شامخه و ارحام مطهره معرفی مینماید.[41]
در روایات نیز به جوانان سفارش میشود که دختر از خانوادهی اصیل و دیندار بگیرید تا جلوی فساد نسل گرفته شود. [42]
آیات قرآن در حقشناسی از والدین دو قسم است:
یک قسم از آیات، حقشناسی مشترک از پدر و مادر است؛ مانند آیهی 23 سورهی اسراء، که دربارهی نیکویی به پدر و مادر سخن میگوید.
قسم دیگر نیز مخصوص حقشناسی از مادر است؛ مانند آیهی 15 سورهی احقاف، که علاوه بر تجلیل مشترک از پدر و مادر، تنها زحمات و خدمات دشوار سیماههی مادر را در دوران بارداری، زایمان و شیردهی متذکر میشود و اشارهای به زحمات پدر نمیکند.
بنابراین اگر مادر بنا دارد که فرزندی مهدی باور تربیت کند؛ باید بداند که هر چه محبت و دلباختگی و ارتباط قلبی او با حضرت بیشتر باشد و این علقه در رفتار وی که فرزندش شاهد آن است نمود عینی داشته باشد؛ به همان میزان میتواند این محبت و دلباختگی و عشق را به فرزند خود، بدون نیاز به آموزش رسمی انتقال دهد.
همچنین اگر مادر منتظر از انجام رفتارهای مخالف با میل «ولی خدا» خودداری کند و به صورت مستقیم و غیرمستقیم نشان دهد که به خاطر حضور و ناظر بودن حضرت مهدی7 از انجام این کار خودداری کرده است؛[43] تأثیر بسزایی در ایجاد روحیهی مهدیباوری در فرزندش خواهد داشت.
به همین جهت نقش مادر در دورههای مختلف تربیتی بسیار حائز اهمیت است؛ از جمله:
الف) انقعاد نطفه
ب) دورهی جنینی
ج) دورهی نوزادی و شیرخوارگی: از جمله اقدامات این دوره عبارتند از:
1- تحنیک(کام برداری) نوزاد با تربت سیّدالشهدا(ع)
2- تلاوت اذان و اقامه در گوش نوزاد
3- عقیقه و ولیمه
4- همراه کردن حِرز با نوزاد: از میان حرزها حرز امام سجاد(ع) به جهت پیوند ویژه با ولایت و امامت بیشتر سفارش شده است.[44]
5- نامگذاری
6- شیردهی: تمام حالات و روحیات مادر به هنگام شیردهی بر روحیه و طبع کودک و بسترسازی تربیتی او تأثیر ماندگار میگذارد.[45]
د) دوره کودکی
ه) دورهی نوجوانی
و) دورهی جوانی.
2. نقش پدر در تربیت نسل منتظر:
در روایات آمده است که یکی از چند طایفهای که بیحساب وارد عذاب میشوند پدرانی هستند که به تربیت دینی و اخلاقی فرزندانشان توجه نداشتند.[46] که این خود حاکی از نقش عمده تأثیرگذار پدر در تربیت جسمی و روحی فرزند میباشد. از اینروست که نقش پدر در مراحل مختلف تربیتی بسیار حائز اهمیت است؛ از جمله:
مرحلهی اول: انتخاب مادر صالح: بهترین و کارآمدترین راه برای «ازدواج موفق مهدوی» تمسک به «ازدواج حوالهای» میباشد.[47]
مرحلهی دوم: انعقاد نطفه: از آنجا که مراقبتهای ویژهی پدر در چهل روز پیش از انعقاد نطفه موجب اخلاص و یکرنگی پدر میشود؛ تأثیر معنوی خاصی بر فرزند خواهد داشت.
مرحلهی سوم: انتخاب نام نیکو: پدر باید قبل از ولادت، برای فرزند خود نام نیکویی را انتخاب کند.
مرحلهی چهارم: تربیت کودک: پدر باید با عرضهی عقاید و افکار، فرزندش را به آداب دینی آگاه نماید و با عملکرد خود فرزند را فردی متدین بار آورد.[48]
مرحلهی پنجم: تربیت نوجوان: موضع پدر در رابطه با نوجوان، موضع هدایت، ارشاد، تذکر، زیر بازو گرفتن و به خطرات توجه دادن است.[49]
مرحلهی ششم: تربیت جوان: وظیفهی پدر در تربیت جوان، همدمی، همراهی و معاونت میباشد.[50]
نقش علم در تربیت نسل منتظر
یکی از رسالتهای خانوادههای مهدوی، علماندوزی و تربیت فرزندان علم دوست و عالم دوست است. چنانچه امام علی7 در سفارش به والدین میفرمایند: «مُرُوا أولادَکُم بِطَلَبِ العِلمِ؛ فرزندانتان را به علمآموزی امر کنید.»[51]
نقش حجاب در تربیت نسل منتظر
اهمیت اسلام به حجاب و پوشش بدان جهت است که نظام خانواده را از گسستگی حفظ میکند و اعضای آن را از خطرها و آسیبهای روانیِ بیبند و باری مصون میدارد.[52]
نقش دعا در تربیت نسل منتظر
در روایت آمده است که دعای پدر و مادر صالح برای فرزند، یکی از پنج دعایی است که نزد پروردگار در حجاب نمیماند.[53] بنابراین والدین نباید از دعا و استعانت از قدرت بیکران الهی در تربیت مهدوی فرزند خویش غافل شوند.
اصول تربیت نسل منتظر
از آنجا که فرزند منتظر، قبل از هر چیز باید فرزند سالم باشد؛ تا پس از دارا شدن مؤلفههای اختصاصی یک انسان منتظر از قبیل: ورع و رعایت محاسن اخلاقی، صبر و پایداری، و ... مبدل به فرزند منتظر شود.
از اینرو اصول تربیت در این زمینه به دو بخش: الف) اصول تربیت فرزند سالم ب) اصول تربیت نسل منتظر تقسیم میشود.
الف) اصول تربیت فرزند سالم
1. اصل تربیت: تربیت امری ضروری و مفید برای انسان است؛ ضرورتش بدان حد است که انسان فاقد تربیت، فاقد همه چیز است.[54]
2. اصل کرامت: کرامت به معنای بزرگواری، نزاهت از پستی و فرومایگی و برخورداری از اعتلای روحی است.[55]
3. اصل عدالت: عدالتخواهی و مساواتطلبی در انسان ریشهی فطری و روانی دارد. خصوصاً فطرت پاک کودکان اقتضا دارد که پدر و مادر رفتاری عادلانه داشته باشند.
4. اصل محبّت: تأمین محبت فرزند، همانند تغذیهی بدنی و برآوردن نیازهای جسمانی وی از اهمیت به سزایی برخوردار است.
5. اصل عزّت: عزّت، حالتی است در انسان که نمیگذارد مغلوب کسی گردد و شکست بخورد.[56]
6. اصل آزادی: گرچه آزادی فرزند دامنهای وسیع دارد و شامل آزادی جسم و روح، فکر و عقیده، معاشرت و رفاقت و ... میشود؛ ولی آزادی مطلق برای فرزند زیانبخش است.[57]
7. اصل امنیت: خانه برای طفل باید مرکزی آرام، مطبوع و محلی پر از مهر و صفا باشد.[58]
8. اصل وفای به عهد: در دین مبین اسلام نسبت به وفای به عهد، توصیهی اکید شده است.
9. اصل رازداری و حفظ اسرار: حفظ اسرار خانوادگی از صفات متعالی و زیبای یک خانواده است.[59]
10. اصل تعقّل: اساس تربیت صحیح بر تعقّل استوار است.
11. اصل تفکر: با تفکر است که استعدادهای پنهان آدمی از قوه به فعل در میآید و زمینهی حرکت کمالی او را فراهم میسازد.[60]
12. اصل تدبر: تدبّر، به معنای نظر در عواقب امور و عاقبتاندیشی است.[61]
13. اصل تدرّج و تمکّن: تدرّج به معنای اندک اندک پیش رفتن و پایه پایه نزدیک شدن است. تمکن، به معنای جاگیر شدن، پابرجا شدن، توانایی و قادر شدن بر چیزی است. [62]
ب) اصول تربیت نسل منتظر
1. اصل توجه به آینده و ایمان به آن: انسان منتظر، کسی است که به آیندهای با وقایع و ویژگیهای خاص میاندیشد. زیرا اندیشیدن و توجّه نمودن به آیندهای روشن، انسان را در انجام وظایفش محکمتر و مشتاقتر مینماید.
2. اصل ارتباط قلبی و روحی با امام غائب: در عصر غیبت، انسان منتظر برای ایجاد ارتباط قلبی و روحی با امامی که در پس پردهی غیبت میباشد؛ باید توجّه دائمی با یاد و نام حضرت داشته باشد و در تمام لحظات زندگی، خود را در محضر ایشان بداند.[63]
3. اصل تفکر جهانی: از ویژگیهای انتظار این است که انسانها را از درون خودشان بیرون بیاورد؛ تا از پرداختن به مسائل جزئی زندگی خودداری کنند.[64]
4. اصل حساسیت به شرایط زمانه: منتظر باید نسبت به مشکلاتی که جهان امروز با آن دستوپنجه نرم میکند؛ از جمله: ناامنی در حوزههای فردی و اجتماعی، اختلاف طبقاتی، گسترش ظلم و فساد، آگاهی و بصیرت داشته باشد و در این راستا حرکتی عالمانه و مجاهدانه به سمت اهداف و آرمانهای متعالی و شکوهمند خود بردارد. [65]
5. اصل امید: با یأس مطلق و عدم امیدواری، حالت انتظار در انسان شکل نخواهد گرفت و تحقق خارجی پیدا نخواهد کرد.[66]
6. اصل تلاش و اصلاحگری: انسان منتظر، باید همیشه و در هر حال، با نشاط، قدرت و توان در جامعه حضور داشته باشد. برای خدا مجاهده و کوشش نماید؛ تا خداوند نصرت و یاری خود را بر او بفرستد.[67]
شیوههای تربیت نسل منتظر
1. روش چگونگی احترام گذاشتن: از جمله روشهای احترام به کودکرا میتوان اهانت نکردن به شخصیّت کودک،[68] سر به سر اطفال نگذاشتن، جواب سلام آنها را با گرمی و مهربانی دادن،[69] بازی کردن والدین با کودکان خود برشمرد.
2. روش چگونگی محبّت ورزیدن: برخی از روشهای محبّت ورزیدن عبارتند از: نوازش کردن و دست بر سر و صورت فرزند کشیدن، در آغوش گرفتن، لبخند زدن به صورت او و بوسیدن، نرمش و ملایمت با فرزند، قدردانی و تحسین از فرزند، هدیه دادن و ایجاد یک محیط صمیمانه برای گفتگو.[70]
3. روش اعتدال: برای تربیت فرزند منتظر باید در همهی عرصههای زندگی اعم از عرصهی امکانات مادی و امور معنوی روش اعتدال حاکم باشد.
4. روش تسهیل و تیسیر:«تسهیل» و «تیسیر» به معنای آسان کردن و سهل گردانیدن است.[71]
هیچ چیز چون ملایمت و رحمت، و آسان گیری و نرمی در تربیت دل آدمی و رشد صحیح عواطف انسانی مؤثر نیست..[72]
5. روش تغافل و نادیدهانگاری: نادیده گرفتن رفتارهای آزاردهنده و جزئی فرزندان، علاوه بر اینکه باعث کاهش درگیری با آنها میشود، سازنده و اصلاح کننده نیز هست.[73]
6. روش عبرت: عبرت گرفتن، یعنی از صفات بد به صفات خوب عبور کردن. چرا اگر کسی حوادث روزگار را ببیند و از صفت بد به صفت خوب عبور نکند، نمیگویند عبرت گرفت؛ بلکه میگویند تماشا کرد.[74]
7. روش تذکر: واژهی «ذکر» به معنای یادآوری است.[75] از اینرو روش تذکّر، روش نیکویی در توجّه دادن انسان به حقیقت وجود و سیر دادن او در صراط هدایت، اطاعت و عبودیت و دور نمودن وی از پستی، کجی و پلیدی میباشد.[76]
8. روش موعظه:موعظه زمانی نقش بیدارکننده و نجاتدهنده و حیاتبخش دارد که همهی ویژگیهای ارکان سهگانهی آن (موعظهکننده، موعظه و موعظهشونده) رعایت شود، در غیر این صورت نقش تربیتی آن کاهش یافته یا خنثی و منفی میشود.
9. روش الگوسازی: روش الگونمایی و الگونگاری از جمله روشهای موفق تربیتی است. قرآن بر آن تأکید فراوان دارد و در آیه 21 سوره احزاب پیامبر اکرم6 را به عنوان «الگوی احسن» معرفی مینماید.
10. روش تشویق و تنبیه: بیت، بدون تشویق و تنبیه مناسب، امکانپذیر نیست. لکن باید توجه داشت که هر چیزی در مورد فرزند نمیتواند مورد تشویق و یا به خصوص مورد تنبیه واقع شود.
آن چیزی که باید مورد تشویق قرار گیرد؛ عمل و بازده موفّقیّتآمیز کودک و نوجوان است. یعنی هر گامی که کودک و نوجوان به جلو برداشت؛ میتواند مورد تشویق قرار گیرد و نیز هر گامی که به عقب رفت میتواند مورد تنبیه واقع شود.[77]
11. روش بازی:بازی از مهمترین وسیلههای تربیتی است؛ زیرا در عین اینکه وسیلهی سرگرمی طفل است جنبهی آموزندگی و سازندگی نیز دارد. از طریق بازی، میتوان فعالیّتها و اندیشههای مخربانهی کودک را اصلاح کرد و او را به سوی صلاح و خیر سوق داد.[78]
12. روش قصه، شعر و لالایی: قصّهگویی زبان مشترک بین همهی تمدّنها و فرهنگهاست. یکی از بهترین راههای نفوذ در افکار و شخصیّت انسانها به شمار میرود.[79]
راهکارهای عملی در تربیت نسل منتظر
الف) معرفت امام:
امام واسطهی فیض، مبین وحی، حافظ دین، راهبر مردم و وسیلهی هدایت انسانها است. و به شهادت حدیث متواتر ثقلین، هدایت بدون عترت محال است.[80]
لذا از مهمترین تکالیف مؤمنان پس از معرفت به خدا و رسول او، معرفت و شناخت ولی امر، امام زمان7 است.[81]
راههای شناخت امام:
1. آموزش حسب و نسب امامان بویژه امام زمان7 به فرزند
2. شناساندن شخصیت امام با صفات و خصوصیات ایشان
3. آشنایی فرزندان با تاریخ زندگی ائمه اطهار:
4. آموزش حدیث
5. آشنا ساختن فرزندان با آیات قرآنی راجع به حضرت مهدی7
6. بزرگداشت ایام ولادت و شهادت ائمه طاهرین:
7. آشنایی فرزندان با اهلبیت:به زبان هنر و ادبیات
8. دعا
ب) محبّت به امام:
محبّت تابع معرفت و شناخت است. هر چه شناخت بیشتر شود محبّت شدیدتر خواهد شد. محبّت رابطهای دوطرفه است که همیشه میان محبّ و محبوب برقرار است. لذا یاد ما از امام عصر7 یاد او از ماست.
برای ایجاد محبّت به امام زمان7 در دل نسل منتظر، باید از همان کودکی اقدام نمود. که برای این کار میتوان از راهکارهای زیر بهره جست:
1. آموزش چگونگی توسل به اهلبیت: بویژه امام زمان(عج).
2. معرفی دوستان و فدائیان اهلبیت: به فرزندان.
3. معرفی دشمنان اهلبیت: و بیان عمق خباثت آنان.
4. آشنایی فرزندان با سرزمینهای مقدّس و زیارت.
5. ایجاد آمادگی در فرزندان برای انس با روز جمعه. [82]
6. هدیه دادن به ائمه: به ویژه حضرت ولی عصر:. [83]
7. صدقه دادن برای سلامتی امام زمان7. [84]
8. مجالس ذکر و صلوات فرستادن بر امام زمان7. [85]
9. آشنایی فرزندان با آثار و برکاتِ محبّت بر اهلبیت پیامبر6. [86]
ج) اطاعت از امام:
از آنجا که معرفت و محبّت نسبت به اطاعت رابطهی مستقیم دارد؛ هرچه معرفت عمیقتر و محبّت شدیدتر گردد اطاعت بیشتر خواهد شد.
برای تربیت نسل منتظر تنها تلاش در جهت کسب معرفت وی و ایجاد محبّت در دل او کافی نیست؛ بلکه باید فرزند را در جهت اطاعت از آیات و احادیث یاری رساند که در این راستا میتوان اقدامات زیر را انجام داد:
1. تقویت حس نظارت و حضور امام زمان7 در زندگی.
2. استفاده از تلقین.
3. ایجاد میل و رغبت.
4. واسپاری کودک به استاد و معلم دوستدار اهلبیت:.
5. مراقبت از فرزندان در مقابل مکاتب انحرافی.
6. آموزش وظایف دوران غیبت امام زمان7 به فرزندان. [87]
نتیجهگیری
برخی از مهمترین نتایجی که از این نوشتار بدست میآید به این شرح است:
1. انتظار راستین، یک نوع حالت آمادگی، خودسازی و زمینهچینی برای فداکاری در راه امام زمان «ارواحنافداه» میباشد.
2. از منظر اسلام، نهاد خانواده، از جایگاه و قداست ویژهای برخوردار است به گونهای که هیچ نهاد دیگری قابل قیاس با آن نیست. امّا تنها خانوادهای میتواند مهد رشد و تربیت نسل منتظر باشد که زندگی ائمه: بویژه حضرت زهرا3 را الگوی خویش قرار دهد و از ویژگیهای خانوادهی متعالی برخوردار شود.
3. خانوادهی منتظر، بدون آشنایی و اجرای اصول تربیت فرزند سالم قادر به تربیت فرزند سالم و منتظر و به کارگیری شیوهها و روشهای متناسب قادر به تربیت نسل منتظر نخواهد بود.
4. خانوادهی منتظر، باید تلاش نماید تا معرفت و محبّت فرزند را نسبت به امام زمان «ارواحنافداه» افزایش دهد و به گونهای عمل کند که وی اطاعت از آن حضرت را وظیفهی خود بداند.
فهرست منابع مقاله:
1. قرآن مجید، مترجم: مهدی، الهی قمشهای، قم، آیین دانش، 1384ه.ش.
2. ابن بابویه القمی، محمّدبن علی، کمال الدّین و تمام النّعمه، مترجم: منصور، پهلوان، قم، دارالحدیث، 1380ه.ش.
3. احمدی، علیاصغر، اصول تربیت، تهران، چاپ چهارم، انجمن اولیاء و مربیان، 1383ه.ش.
4. ارگانی بهبهانی حائری، محمود، تربیت فرزند در اسلام، قم، پیام مهدی، 1379 ه.ش.
5. آصفی، محمّدمهدی، انتظار پویا، مترجم: تقی، متقی، تهران، بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود(عج)، 1383ه.ش.
6. آقاتهرانی، مرتضی، حیدری کاشانی، محمّدباقر، خانواده و تربیت مهدوی، تهران، چاپ سوم، کتاب یوسف، 1389ه.ش.
7. انصاریان، حسین، نظام خانواده در اسلام، بیجا، چاپ نوزدهم، امابیها، 1380ه.ش.
8. بانکیپور فرد، امیرحسین، قماشچی، احمد، تربیت از منظر ولایت (تعلیم و تربیت از دیدگاه مقام معظم رهبری)، تهران، چاپ دوم، شهید حسین فهمیده، 1381ه.ش.
9. ــــــــــــ، ـــــــــ، ـــــــ، احمد، کودک، نوجوان و جوان از دیدگاه مقام معظم رهبری، تهران، نشر تربیت اسلامی وزارت آموزش و پروش، 1380ه.ش.
10. بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود7، معرفت امام زمان(عج)، اصفهان، چاپ سیزدهم، بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود7 ، بیتا.
11. پور سیدآقایی، مسعود، میرمهر، قم، چاپ سوم، حضور، 1386ه.ش.
12. تونهایی، مجتبی، موعودنامه، قم، مشهور، 1383ه.ش.
13. جوادی آملی، عبدالله، اسرار عبادت، بیجا، چاپ چهارم، الزهرا، 1372ه.ش.
14. حسینی، حسین، مهر محبوب، تهران، چاپ سوم، آفاق، 1379ه.ش.
15. حکمت نامهی کودک، مترجم: عباس، پسندیده، قم، چاپ چهارم، دارالحدیث، 1388 ه.ش.
16. حیدری کاشانی، محمّدباقر، خانواده و تربیت مهدوی، تهران، چاپ سوم، کتاب یوسف، 1389ه.ش.
17. خدایاری فرد، محمّد، مسائل نوجوانان و جوانان، تهران، چاپ یازدهم، انجمن اولیاء و مربیان، 1390ه.ش.
18. دلشاد تهرانی، مصطفی، سیری در تربیت اسلامی، تهران، چاپ پنجم، دریا، 1382ه.ش.
19. دهخدا، علیاکبر، لغت نامه دهخدا، تهران، چاپ دوم، دانشگاه تهران، 1377ه.ش.
20. رجبی، عبّاس، حجاب و نقش آن در سلامت روان، قم، چاپ سوم، مؤسسه آموزش و پژوهش امام خمینی، 1386ه.ش.
21. زیبایی نژاد، محمّدرضا، سبحانی، محمّدتقی، درآمدی بر نظام شخصیت زن در اسلام، قم، چاپ یازدهم، نشر هاجر، 1389ه.ش.
22. سیّاح، احمد، فرهنگ بزرگ جامع نوین، تهران، چاپ نوزدهم، اسلام، 1377ه.ش.
23. شفیعی سروستانی، ابراهیم، معرفت امام زمان7 و تکلیف منتظران، تهران، چاپ دوم، موعود عصر، 1385.
24. صادقیان، رسول، معرفت امام زمان، اصفهان، چاپ دوم، بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود7، 1389ه.ش.
25. طاهری، حبیب الله، سیمای آفتاب سیری در زندگانی حضرت مهدی(عج)، قم، زائر، 1380ه.ش.
26. فضلی، عبدالهادی، در انتظار امام 7، حیات و غیبت، ولایت فقیه و تشکیل حکومت اسلامی، مترجم: حبیب روحانی، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی، 1372ه.ش.
27. فقیه ایمانی، محمّدباقر، شیوههای یاری قائم آل محمّد(عج)، قم، عطر عترت، 1381ه.ش.
28. فلسفی، محمّدتقی، کودک از نظر وراثت و تربیت، تهران، چاپ دوم، فرهنگ اسلامی، 1379ه.ش.
29. قائمی، علی، خانواده و تربیت کودک، بیجا، چاپ نهم، امیری، 1370ه.ش.
30. ـــــ، ـــ، نقش پدر در تربیت، بیجا، چاپ دوم، امیری، 1367ه.ش.
31. قربانیان، رضا، اسلام و تربیت، اصفهان، حجّت، 1370ه.ش.
32. قمی، عباس، کلیّات مفاتیح الجنان، مترجم: مهدی، الهی قمشهای، قم، آیین دانش، 1384ه.ش.
33. کاشفی، محمّدرضا، آیین مهرورزی، قم، چاپ ششم، بوستان کتاب، 1387ه.ش.
34. کراجکی طرابلسی، ابیالفتح محمّدبن علی، کنزالفوائد، بیروت، دارالأضواء، 1405ه.ق.
35. کریمخانی، حمزه، اخلاق خانوادگی عارفان، قم، چاپ سوم، عطر یاس، 1390ه.ش.
36. کریمی، عبدالعظیم، نکتههای کاربردی در فرزندپروری والدین، تهران، انجمن اولیاء و مربیان، چاپ سوم، 1389ه.ش.
37. کیانی، علی اصغر، تربیت نسل منتظر، قم، خاکریز، 1388ه.ش.
38. المجلسی، محمّدباقر، بحارالانوار الجامعه لدرر أخبار الأئمه الأطهار، تهران، چاپ سوم، دارالکتب الاسلامیه، 1372ه.ش.
39. محمّدی ری شهری، محمّد، میزان الحکمه، مترجم: حمیدرضا، شیخی، قم، چاپ دهم، دارالحدیث، 1388ه.ش.
40. محمّد، معین، فرهنگ فارسی، تهران، امیرکبیر، چاپ نهم، 1375.
41. مطهری، مرتضی، قیام و انقلاب مهدی«عجّل الله تعالی فرجهالشریف»، تهران، چاپ پانزدهم، صدرا، 1374ه.ش.
42. معین الاسلام، مریم، غلامی، علی، زن منتظر و منتظر پروری، قم، چاپ دوم، مؤسسه علمی – فرهنگی زنان منتظر، 1388ه.ش.
43. معین، محمّد، فرهنگ فارسی، تهران، چاپ نهم، امیرکبیر، 1375.
44. موسوی اصفهانی، محمّدتقی، مکیالالمکارم فی فوائد الدعاء للقائم7، مترجم: مهدی، حائری قزوینی، قم، برگ شقایق، 1380.
45. النعمانی، محمّدبن ابراهیم، الغیبه للنعمانی، مترجم: محمّدجواد، غفاری، تهران، چاپ دوم، صدوق، 1376ه.ش.
46. نیلی پور، مهدی، انتظار و وظایف منتظران، اصفهان، چاپ ششم، مرغ سلیمان، 1389ه.ش.
47. ـــــــ، ــــــ ، خانواده مهدوی، اصفهان، مرغ سلیمان، 1388ه.ش.
48. ـــــــ، ــــــ، شهاب قبس شعله فروزان، اصفهان، چاپ چهارم، سلسبیل، 1387ه.ش.
فهرست سایتها
[1] . محمّد، معین، فرهنگ فارسی، تهران، امیرکبیر، چاپ نهم، 1375ه.ش، ج اول، ص 364.
[2] . محمّدمهدی، آصفی، انتظار پویا، مترجم: تقی، متقی، تهران، بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود(عج)، 1387ه.ش، ص 21.
[3] . عبدالهادی، فضلی، در انتظار امام 7، حیات و غیبت، ولایت فقیه و تشکیل حکومت اسلامی، مترجم: حبیب، روحانی، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی، 1372ه.ش، ص 79.
[4] . محمّدبن ابراهیم، النعمانی، الغیبه للنعمانی، مترجم: محمّدجواد، غفاری، تهران، چاپ دوم، صدوق، 1376ه.ش، ص 169.
[5] . محمّدبن علی، ابن بابویه القمی، کمال الدّین و تمام النّعمه، مترجم: منصور، پهلوان، قم، دارالحدیث، 1380ه.ش، ج2، ص 276، 346.
[6] . محمّدتقی، موسوی اصفهانی، مکیالالمکارم فی فوائد الدعاء للقائم7، مترجم مهدی، حائری قزوینی، قم، برگ شقایق، 1380ه.ش، ج2، ص 175 و 176.
[7] . حبیب الله، طاهری، سیمای آفتاب سیری در زندگانی حضرت مهدی«عج»، قم، چاپ چهارم، زائر، 1386ه.ش، ص155.
[8] . ابراهیم، شفیعی سروستانی، معرفت امام زمان7 و تکلیف منتظران، تهران، چاپ دوم، موعود عصر، 1385ه.ش، ص 146.
[9] . امیرحسین، بانکیپور فرد، احمد، قماشچی، تربیت از منظر ولایت (تعلیم و تربیت از دیدگاه مقام معظم رهبری)، تهران، چاپ دوم، شهید حسین فهمیده، 1381ه.ش، ص 187 و 188.
[10] . مرتضی، مطهری، قیام و انقلاب مهدی«عج»، تهران، چاپ پانزدهم، صدرا، 1374ه.ش، ص54.
[12] . محمّدباقر، فقیه ایمانی، شیوههای یاری قائم آل محمّد(عج)، بیجا، عطر عترت، 1381ه.ش، ص 118.
[14] . علی اصغر، کیانی، تربیت نسل منتظر، قم، خاکریز، 1388ه.ش، ص 18 و 19.
[15] . گروه گزارش، سکون موردنظر قرآن در آیه 21 سوره «روم» در نهاد خانواده تجلی مییابد؛ www.iqna.ir.
[16] . محمّدرضا، زیبایی نژاد، محمّدتقی، سبحانی، درآمدی بر نظام شخصیت زن در اسلام، قم، چاپ یازدهم، نشر هاجر، 1389ه.ش، ص 84 و 85.
[17] . مریم، معین الاسلام، علی، غلامی، زن منتظر و منتظر پروری، قم، چاپ دوم، مؤسسه علمی –فرهنگی زنان منتظر، 1388ه.ش، ص 120.
[18] . کریم، جباری، خانواده متعالی؛ www.ikna.net.
[19] . قرآن مجید، مترجم: مهدی، الهی قمشهای، قم، آیین دانش، 1386ه.ش، سوره نساء، آیه 19.
[20] . www.2khtaremosalman.persianblog.ir.
[21] . محمّدباقر، مجلسی، بحارالانوارالجامعه لدرر أخبار الأئمه الأطهار، تهران، چاپ سوم، دارالکتب الاسلامیه، 1372ه.ش، ج3، ص 281.
[22] . حمزه، کریمخانی، اخلاق خانوادگی عارفان، قم، چاپ سوم، عطر یاس، 1390ه.ش، ص 85.
[23] . رضا، قربانیان، اسلام و تربیت، اصفهان، حجت،1370ه.ش، ص 161.
[25] . «العلم فی الصغر کالنقش علی الحجر»؛ ابیالفتح محمّدبن علی، کراجکی طرابلسی، کنزالفوائد، بیروت، دارالأضواء، 1405ه.ق، ج1، ص319.
[26] . رضا، قربانیان، اسلام و تربیت، ص 172.
[27] . محمّد، خدایاری فرد، مسائل نوجوانان و جوانان، تهران، چاپ یازدهم، انجمن اولیاء و مربیان، 1390ه.ش، ص 57 تا 63.
[28] . محمّد، محمّدی ری شهری، میزان الحکمه، مترجم: حمیدرضا، شیخی، قم، چاپ دهم، دارالحدیث، 1388ه.ش، ج اول، ص 108.
[29] . مریم، معین الاسلام، علی، غلامی، زن منتظر و منتظر پروری، ص 139.
[30] . امیرحسین، بانکیپور فرد، احمد، قماشچی، کودک، نوجوان و جوان از دیدگاه مقام معظم رهبری، تهران، نشر تربیت اسلامی وزارت آموزش و پرورش، 1380ه.ش، ص 94.
[31] . محمّد، خدایاری فرد، مسائل نوجوانان و جوانان، ص 89 و 63.
[32] . قرآن مجید، مترجم: مهدی، الهی قمشهای، سورهی طه، آیه 114.
[33] . امیرحسین، بانکیپور فرد، احمد، قماشچی، تربیت از منظر ولایت(تعلیم و تربیت از دیدگاه مقام معظم رهبری)، ص62.
[34] . محمود، ارگانی بهبهانی حائری، تربیت فرزند در اسلام، قم، پیام مهدی، 1379 ه.ش، ص 116.
[35] . امام علی7: «أَشَدُّ المَصائِبِ سوءُ الخَلَفِ.»، محمّد، محمّدی ری شهری، حکمت نامه ی کودک، مترجم: عباس، پسندیده، قم، چاپ چهارم، دارالحدیث، 1388ه.ش، ص 33 و 34.
[36] . مریم، معین الاسلام، علی، غلامی، زن منتظر و منتظرپروری، ص 135.
[37] . مهدی، نیلی پور، خانواده ی مهدوی، اصفهان، مرغ سلیمان، 1388ه.ش، ص 29 و 30.
[38] . علی، قائمی، خانواده و تربیت کودک، بیجا، چاپ نهم، امیری، 1370ه.ش، ص 31 و 39.
[39] . مهدی، نیلیپور، خانوادهی مهدوی، ص 101.
[40] . «اَلسَّلامُ علیکَ یَابن فاطمهَ الزهراءِ، اَلسَّلامُ علیکَ یَابنَ خَدیجَه الکُبری»عبّاس، قمی، مفاتیح الجنان، مترجم: مهدی، الهی قمشهای، قم، آیین دانش، 1384ه.ش، ص717.
[41] . «أشهَدُ أَنَّکَ کُنتَ نُوراً فِی الاَصلابِ الشّامِخَهِ وَ الأرحامِ المُطَهَّرَهِ». همان.
[42] . حسین، انصاریان، نظام خانواده در اسلام، بیجا، چاپ نوزدهم، امابیها، 1380ه.ش، ص 435.
[43] . مریم، معین الاسلام، علی، غلامی، زن منتظر و منتظرپروری، ص 135.
[44] . عباس، قمی، کلیات مفاتیح الجنان، ص 211.
[45] . مرتضی، آقاتهرانی، محمّدباقر، حیدری کاشانی، خانواده و تربیت مهدوی، تهران، چاپ سوم، کتاب یوسف، 1389ه.ش، ص 339 و 340.
[46] . حسین، انصاریان، نظام خانواده در اسلام، ص 447 و 448.
[47] . مرتضی، آقاتهرانی، محمّدباقر، حیدری کاشانی، خانواده و تربیت مهدوی، ص 227.
[48] . علی، قائمی، نقش پدر در تربیت، بیجا، چاپ دوم، امیری، 1367ه.ش، ص 108.
[50] . مرتضی، آقاتهرانی، محمّدباقر، حیدری کاشانی، خانواده و تربیت مهدوی، ص 443.
[51] . محمّد، محمّدی ری شهری، میزان الحکمه، ج11، ص 294، ح 22751.
[52] . عبّاس، رجبی، حجاب و نقش آن در سلامت روان، قم، چاپ سوم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1386ه.ش، ص 137.
[53] . محمّدبن یعقوب، کلینی، اصول کافی، مترجم: محمّدباقر، کمرهای، تهران، چاپ نهم، اسوه، 1386ه.ش، ج6، ص 131.
[54] . علی، قائمی، خانواده و تربیت کودک، ص 26.
[55] . مصطفی، دلشاد تهرانی، سیری در تربیت اسلامی، تهران، چاپ پنجم، دریا، 1382ه.ش، ص 218.
[56] . همان، ص 230 و 231.
[57] . حمزه، کریمخانی، اخلاق خانوادگی عارفان، ص 98.
[58] . علی، قائمی، خانواده و تربیت کودک، ص 160.
[59] . مهدی، نیلیپور، خانواده مهدوی، ص 112.
[60] . مصطفی، دلشادتهرانی، سیری در تربیت اسلامی، ص 201.
[65] . علیاصغر، کیانی، تربیت نسل منتظر، ص 159 تا 163.
[66] . مهدی، نیلیپور، انتظار و وظایف منتظران، اصفهان، چاپ ششم، مرغ سلیمان، 1389ه.ش، ص 14.
[67] . علیاصغر، کیانی، تربیت نسل منتظر، ص 49.
[68] . محمّدتقی، فلسفی، کودک از نظر وراثت و تربیت، تهران، چاپ دوم، فرهنگ اسلامی، 1379ه.ش، ج2، ص118.
[69] . محمّدرضا، کاشفی، آیین مهرورزی، قم، چاپ ششم، بوستان کتاب، 1387ه.ش، ص 213 و 220.
[70] . همان، ص 231 و 208 و 223 و 232.
[71] . علیاکبر، دهخدا، لغت نامه دهخدا، تهران، چاپ دوم، دانشگاه تهران، 1377ه.ش، ج4، ص 6738 و 7223.
[72] . مصطفی، دلشاد تهرانی، سیری در تربیت اسلامی، ص 176.
[73] . عبدالعظیم، کریمی، نکتههای کاربردی در فرزندپروری والدین، تهران، انجمن اولیاء و مربیان، چاپ سوم، 1389ه.ش، ص 23.
[74] . عبدالله، جوادی آملی، اسرار عبادت، بیجا، چاپ چهارم، الزهرا، 1372ه.ش، ص 132 و 133.
[75] . احمد، سیّاح، فرهنگ بزرگ جامع نوین، تهران، چاپ نوزدهم، اسلام، 1377ه.ش، ج1، ص 614.
[76] . مصطفی، دلشاد تهرانی، سیری در تربیت اسلامی، ص 269 و 270.
[77] . علیاصغر، احمدی، اصول تربیت، تهران، چاپ چهارم، انجمن اولیاء و ربیان، 1383ه.ش، ص 80.
[78] . علی، قائمی، خانواده و تربیت کودک، ص 322.
[79] . مهدی، نیلیپور، خانوادهی مهدوی، ص 132.
[80] . مسعود، پور سیدآقایی، میرمهر، قم، چاپ سوم، حضور، 1386ه.ش، ص 203.
[81] . مجتبی، تونهای، موعودنامه، قم، مشهور، 1383ه.ش، ص 674.
[82] . مهدی، نیلیپور، خانواده مهدوی، ص119 و 120.
[83] . مسعود، پور سیدآقایی، میر مهر، ص136.
[84] . رسول، صادقیان، معرفت امام زمان«عج»، اصفهان، چاپ دوم، بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود7، 1389ه.ش، ص 37.
[85] . حسین، حسینی، مهر محبوب، تهران، چاپ سوم، آفاق، 1379ه.ش، ص 195.
[86] . بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود7، معرفت امام زمان7، اصفهان، چاپ سیزدهم، بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود7، بیتا، ص 38.
[87] . مهدی، نیلیپور، شهاب قبس شعله فروزان، اصفهان، چاپ چهارم، سلسبیل، 1387ه.ش، ص 31 تا 66.