فراغت در لغتبه «آسودگي»، «آسايش»،«آسوده شدن از كار»، «آزاد بودن از كار روزانه» و هر گونه فرصت و مجال ديگر و نظاير آن معني شده است. بنابراين اوقات فراغت در معناي لغوي به فواصل زماني روزمره - كه خارج از انجام اعمال حياتي و ضروري انسان است - اطلاق ميگردد كه ميتواند در جهت انجام امور دلخواه مورد استفاده قرار گيرد. اما صاحب نظران و دانشمندان علوم مختلف درباره معناي اصطلاحي آن به يك تعريف مشتركي دست پيدا نكردهاند، ولي ميتوان تعريف گروه بينالمللي جامعهشناسي را تعريف مناسبي تلقي كرد. اين گروه اوقات فراغت را چنين تعريف كرده است:
«اوقات فراغت مجموعهاي از اشتغالات است كه فرد كاملا به رضايتخاطر يا براي استراحتيا براي تفريح يا به منظور توسعه آگاهيها و يا فراگيري غير انتفاعي و مشاركت اجتماعي داوطلبانه، بعد از رهايي از الزامات شغلي، خانوادگي و اجتماعي به آن ميپردازد.» (1) با اين تعريف ميتوان نتيجه گرفت كه اوقات فراغت فرصت مناسبي را در اختيار انسان ميگذارد تا خستگي كار روزانه را از تن خويش بيرون كند و با انگيزه بهتر و يا بازيابي نيرو و آمادگي بيشتر، به فعاليتهاي خود ادامه دهد.
حضرت علي(عليه السلام) در اينباره ميفرمايد: «فرح و شادماني، باعثبهجت و انبساط روح و وجد و نشاط ميشود.» (2)
-*** اسلام و اهتمام به اوقات فراغت
در دين اسلام به مساله «وقت» توجه زيادي شده، تا جايي كه خداوند در قرآن به مفردات و اجزاء وقت و زمان از جمله به «شب»، «روز»، «فجر»، «صبح»، «نيم روز» و «عصر» قسم ياد كرده است. قسم ياد كردن خداوند به يكي از اين اجزاء و مفردات زمان، نشانه عظمت و اهميت آن است; يعني خداوند بدين وسيله ميخواهد فوائد و آثار و اهميت زمان را به انسان متذكر شود. ائمه اطهار(عليهم السلام) نيز براي چگونگي گذراندن اوقات شبانهروز، دستورالعملهاي خاصي ارائه فرمودهاند; از جمله امام رضا(عليه السلام) در اينباره ميفرمايد: «سعي كنيد اوقات خود را به 4 بخش تقسيم كنيد; ساعتي را براي مناجات و ارتباط با معبود قرار دهيد، ساعتي را براي امرار معاش و كسب روزي اختصاص دهيد و ساعتي را براي ارتباط و معاشرت با برادران و افراد مورد اعتماد و وثوق خود صرف كنيد. [يعني كساني كه كژيها و عيوبتان را به شما تذكر ميدهند و در باطن به شما علاقهمند هستند] و ساعتي را نيز براي لذت بردن از امور حلال و غير حرام خالي نگه داريد [گذران اوقات فراغت]. در پرتو وجود بخش چهارم از اوقات است كه ميتوانيد به 3 بخش ديگر ساعات زندگي نايل آييد و بهره لازم را ببريد.» (3)
گفتار و سخن امام هشتم(عليه السلام) حكايت از اين دارد كه رهبران دين و ائمه معصومين(عليهم السلام) به مساله اوقات فراغت انسان اهميت زيادي دادهاند; تا جايي كه امكان بهرهبرداري كامل و مناسب از 3 بخش ديگر زندگي و توجه به امر معاد و معاش را نيز مشروط به اختصاص دادن ساعتي از زمان به بهرهمندي لذايذ مشروع و مواهب مادي خدادادي دانستهاند.
بنابراين پرداختن به استراحت و آسايش و لذت بردن از مواهب طبيعي در اوقات فراغت، از جمله نيازهاي طبيعي و فطري انسان است.
اوقات فراغت از منظر روانشناسي-***
برنامهريزي صحيح در زمينه اوقات و بهرهگيري مناسب از آن ميتواند اثرات مثبت فراواني در زندگي انسان بر جاي گذارد. در زير به برخي از اين اثرات اشاره ميكنيم:
1-* اوقات فراغت و خلاقيت: تحقيقات انجام شده در زمينه ويژگيهاي افراد خلاق نشان ميدهد كه آنان علاوه بر اينكه از هوش سرشار و صراحت و انعطافپذيري بالايي برخوردار هستند، از اوقات فراغتخود حداكثر بهره را گرفته و با آزادانديشي و تفكر خلاق خود، مسائل مختلف را بررسي ميكنند و در اين فرصتهاي آزاد به راه حلهاي نو دست مييابند; زيرا وجود فشار زمان يا فشار وقت در غير ايام فراغت و در زندگي روزمره، زمينهساز تنش و اضطراب بوده و وجود اضطراب شديد نيز يكي از آفات تفكر خلاق است.
علاوه بر اين تحقيقات و مطالعات انجام شده حاكي از آن است كه اوقات فراغت همواره بستر مناسبي براي خلاقيتها و نوآوريها بوده است; زيرا انسان در اوقات فراغت ميتواند با طيب خاطر و آزادانه انديشه كند و در حل مسائلي كه در حوزه شناختي او مطرح است از تفكر خلاق خود بهره بگيرد.
2-* اوقات فراغت و بهداشت رواني: وجود اوقات فراغت در طول زندگي ميتواند نقش مؤثري در سلامت و بهداشت رواني افراد داشته باشد. اشتغال مستمر و بدون وقفه فكري يا عملي افراد، خستگي جسمي و ذهني انسان را به دنبال دارد به گونهاي كه فرد به تدريج نشاط و شادابي خود را از دست ميدهد.
فقدان حداقلي از اوقات فراغت در زندگي روزمره باعث افزايش اضطراب و فشار رواني شده، زمينه اختلال در قواي حسي و ادراكي را فراهم ميكند. در طول سال تحصيلي نيز هرگز نبايد شاگردان را به مطالعه مستمر و بيوقفه مجبور كرد و مانع از استفاده آنها از زنگهاي تفريح و استراحت و بهرهگيري از اوقات فراغتشد; زيرا فشار ذهني و رواني ناشي از فعاليتها و مشغلههاي مستمر نه تنها موجب ايجاد اختلال در بهداشت رواني فرد ميشود، بلكه قدرت فراگيري، ادراك مطالب و نگهداري ذهني را به حداقل ميرساند.
3-* اوقات فراغت و اصلاح رفتار: كثرت و استمرار فعاليتهاي ذهني و درسي و يا عملي در زندگي روزمره بدون بهرهگيري از فرصتهاي آزاد ممكن استبه تدريج موجب پديدار شدن بعضي از عادات يا رفتارهاي نامطلوب در انسان شود. اين مساله در بين دانشآموزان مدارس به ويژه در مقطع راهنمايي و متوسطه به دليل تراكم و فشردگي برنامههاي درسي بيشتر قابل ملاحظه است. بايد توجه داشت كه انحرافات اخلاقي و رفتاري به صورت ناگهاني ظاهر نميشود، بلكه به تدريج پديدار ميگردد.
بنابراين، از اوقات فراغت ميتوان به عنوان مناسبترين زمينه براي اصلاح بسياري از اختلالات رفتاري پرخاشگري، افسردگي، كمرويي و... بهره گرفت.
4-* اوقات فراغت و بهرهگيري از توان و استعداد دانشآموزان: به طور متوسط دانشآموزان روزانه بيش از 3 ساعت و در ايام تعطيلي در حدود 10 ساعت وقت فراغت دارند كه بايد به نحوي گذرانده شود. (4)
بنابراين، ايام تابستان بيشترين وقتبراي بهرهگيري از اين توان و استعدادهاي موجود و بالقوه دانشآموزان است. با به كارگيري نيرو و توان و استعدادهاي مختلف دانشآموزان در اوقات فراغت، از هدر رفتن و هرز دادن نيروهاي نسل جوان و نوجوان جلوگيري به عمل خواهد آمد و در نتيجه، ميتوان آنها را با انواع فعاليتهاي شناختي و ذهني و يا كارهاي فني و تجربي آشنا نمود تا در جهت كمك به خانواده و جامعه خود و خودكفايي آنها مؤثر و مفيد واقع شوند; به ويژه پرداختن به آن نوع فعاليتهايي كه مطابق ميل و رغبت و علاقه قلبي آنان باشد.
در خاتمه لازم است توجه اوليا و مربيان و خانوادهها را به اين هشدار مهم معطوف داريم كه عليرغم تمام ثمرات مثبت اوقات فراغت و لزوم وجود آن در زندگي هر انسان، يك واقعيت تلخ و ناخوشايند نيز در لابلاي آن به چشم ميخورد و آن اين كه به خاطر نبودن برنامههاي آموزشي و تربيتي فراگير و كمبود امكانات و ضعف اقتصادي و فقر بعضي اقشار مردم و عدم امكان بهرهگيري از برنامههاي مختلف در اوقات فراغتبه خصوص در تعطيلات طولاني تابستان و... زمنيه افزايش بزهكاريها و انحرافات اخلاقي نيز بيشتر فراهم ميشود. بررسيها و مطالعات انجام شده در ارتباط با بزهكاري كودكان و نوجوانان حاكي از اين واقعيت تلخ است كه در اغلب موارد انحرافات اخلاقي و آسيبپذيريهاي اجتماعي با اوقات فراغت دانشآموزان همبستگي دارد; يعني همواره شروع يا افزايش كژرويها و بزهكاريهاي كودكان و نوجوانان در ايام فراغتبه خصوص در طول تعطيلات مدارس بوده است. اين مساله ميتواند از طرف خانوادهها كاملا ملموس و مشهود باشد كه اكثر انحرافات اخلاقي دانشآموزان در ايام فراغت و تعطيلات شكل ميگيرد; به گونهاي كه بعضي از دستاندركاران علوم تربيتي چنين تعبير كردهاند: «تابستان دريچهاي به سوي بزهكاري و انحراف اخلاقي». بنابراين، در چنين شرايطي، خانوادههايي كه علاقهمند به تربيت صحيح فرزندان خود هستند بايد اين هشدار را جدي تلقي كنند و با توجيه عقلاني و منطقي فرزندان عزير خود به بهرهگيري صحيح و مناسب از فرصتها، زمينه پيشگيري هر گونه انحراف و كژي اخلاقي را فراهم نمايند.
پينوشتها:
1- تحف العقول، چاپ جامعهمدرسين، ص 410
2- مجموعه مقالات سمينار ملي رفاه اجتماعي، سازمان برنامه و بودجه، ص 147
3- قال عليعليه السلام: «السرور يبسط النفس و يشير النشاط»
4- مجله تربيت، شماره 10، سال هشتم، ويژهنامه تابستان 1372