ابو منصور حسن بن زينالدين، فرزند شهيد ثانى، معروف به صاحب معالم، در سال (959 ه'.ق.) در روستاى جباع از توابع جبل عامل لبنان به دنيا آمد. پدرش مىپنداشت اين فرزند زنده نمىماند؛ زيرا پيش از اين چند فرزند خود را از دست داده بود.
برخى از فقيهان درباره نسبت صاحب معالم با صاحب مدارك چنين اظهار داشتهاند: شهيد ثانى، مادرِ پدرِ صاحب مدارك (سيد نورالدين على بن حسين ابن ابىالحسن موسوى جبعى عاملى) را به همسرى اختيار كرد كه شيخ حسن (صاحب معالم) يكى از ثمرات اين ازدواج است. سپس دختر خود را كه از زن ديگرش بود به همسرى سيد نورالدين درآورد كه ثمره اين وصلت هم صاحب مدارك بوده است؛ بنابراين صاحب معالم دايى و عموى صاحب مدارك است
استادان
شيخ حسن به مدت چهار سال و به قولى هفت سال تحت تربيت عالمانه پدر بزرگوارش قرار گرفت. پس از شهادت پدر چند سالى نيز در زادگاه خود به سر برد و از محضر عالمان فرهيخته آن ديار استفاده كرد. استادان او در لبنان عبارتند از:
1. سيد على صائغ. 2. سيد نورالدين على موسوى.3. شيخ احمد بن سليمان نباطى عاملى. 4. شيخ حسين بن عبدالصمد حارثى همدانى.5. ملا عبداللَّه يزدى، هنگام حضور در جبل عامل. شيخ حسن زمانى كه به حد بلوغ جسمانى و عقلانى رسيد، همراه صاحب مدارك به نجف اشرف مهاجرت كرد و تا اواخر عمر شريفش در آن جا ماندگار شد.
ستادان او در نجف عبارتند از: 1. ملا عبداللَّه يزدى؛شيخ در نجف منطق و رياضيات را از ملا عبداللَّه يزدى فراگرفت. 2. مقدس اردبيلى؛
صاحب روضات به نقل از كتاب حدائق المقربين مىنويسد: هنگامى كه صاحب معالم و صاحب مدارك وارد عراق شدند و به حضور مقدس اردبيلى رسيدند درخواست كردند تا مراتب و مطالبى كه در اجتهاد دخالت دارند به آنان بياموزد. مقدس پذيرفت و نخست مقدارى از فن منطق به آنها تعليم داد. سپس به آنها دستور داد تا اصول فقه را بخوانند و مخصوصاً متعرض شد بهترين كتابى كه در اصول تأليف شده شرح عميدى است. شيخ پس از آن كه مراتب علمى را از جناب مقدس فراگرفت و خواست به وطن بازگردد از مقدس درخواست كرد تا مطالبى را محض تذكر و پند براى او مرقوم بدارد. مقدّس هم چند حديثى در ورقهاى گرد آورد و در پايان آن نوشت: «اين احاديث را احمد طبق درخواست دوست ارجمندش گرد آورده تا فرمان او را امتثال كرده و مراتب خشنودى او را به دست آورده باشد.
شاگردان
شيخ بعد از رسيدن به كمالات علمى وقتى به زادگاه خويش برگشت شاگردان زيادى تربيت نمود كه بسيارى از آنها عالمان بزرگى بودند. به نام بعضى از آنها اشاره مىشود: 1. نجيبالدين على بن محمد بن مكى عاملى جبيلى.
2. سيد نورالدين على موسوى، معروف به نورالدين صغير. 3. شيخ محمد، پسرش.
4. شيخ على، پسر ديگرش. 5. سيد نجمالدين بن محمد حسينى عاملى سكيكى.
6. سيد على حسينى عاملى. 7. شيخ عبدالسلام حر عاملى مشغرى.
8. شيخ محمد حر عاملى مشغرى. 9. سيد محمد حسينى عاملى.
10. على بن محمد حر عاملى مشغرى.
ويژگىهاى اخلاقى
1- بى اعتنايى به دنيا:نقل شده است كه صاحب معالم آذوقه بيش از يك هفته خود را جمع نمىكرد، تا بدينوسيله با بينوايان همدردى كرده و خود را شبيه ثروتاندوزان نكرده باشد.
2. عشق به حضرت ولىعصر(عج)
سالى كه صاحب معالم به مكه مكرمه مشرف شد به همراهان خود گفت: اميدوارم امسال به زيارت حضرت ولىعصر (عج) نائل شوم، زيرا آن حضرت هر سال به مكه مشرف مىشود.
در عرفات از يارانش خواست كه او را در خيمه تنها بگذارند تا به دعا و امور مربوط به آن روز بپردازد. او در حالى كه به راز و نياز با خداى خود مشغول بود مرد ناشناسى وارد خيمه شد و سلام كرد و نشست. صاحب معالم از ديدار آن بزگوار چنان مبهوت شد كه نتوانست سخنى بگويد. حضرت سخنانى بر او فرموده بود كه او فراموش كرده بود. وقتى حضرت از خيمه خارج شد او با تنى لرزان و شگفت زده بيرون آمد و براى دوستانش تعريف كرد: «... وى به گمانم همان آيت حق و همان نهايت آرزوى من بود. از خيمه به دنبال او خارج شدم ولى متأسفانه كسى را نديدم.
آثار صاحب معالم
1. منتقى الجمان فى احاديث الصحاح و الحسان در حديث؛ وى در اين اثر از ميان انواع حديث، به حديث صحيح و حسن اكتفا نموده و اين كتاب را به سبك «الدرر المرجان» علامه حلى تأليف كرده است
2. التحرير الطاووسى در رجال؛ صاحب معالم اين كتاب را از كتاب «حل الاشكال فى معرفه الرجال» نوشته سيد جمالالدين احمد بن موسى بن طاووسى الحسنى استخراج كرده است. سيد بن طاووس كتابى در رجال تأليف كرد و اسم آن را «حل الاشكال فى معرفة الرجال» گذاشت و آنچه در كتابهاى پنجگانه رجالى (رجال نجاشى، فهرست الطوسى و رجال او، الضعفا ابن غضائرى، اختيار از كتاب كشى شيخ طوسى) بود در اين كتاب جمع كرد.
3. جواب المسائل المدنيات؛ اين كتاب پاسخ سه سؤال سيد محمد بن جوبير از صاحب معالم است. در سؤال اول آمده: آيا خمس در زمان غيبت حلال است؟ آيا پرداخت آن واجب نيست و مطالبى كه مربوط به اين مسئله است. در سؤال دوم آمده: آيا غيبت كردن از مخالفان جايز است و مطالب مربوط به مسئله غيبت. سؤال سوم در اصل كتاب نيامده است.
4. مناسك حج؛ ظاهراً صاحب معالم اين كتاب را در راه مكه نوشته است و آن را با آداب سفر شروع كرده و سپس آداب مدينه منوره را آورده است. اين كار وى خلاف عادت متعارف بوده؛ چون عالمان ديگر، اعمال مدينه را در آخر ذكر مىكردهاند و او در اين باره معذور بوده چون مدينه را قبل از مكه مكرمه زيارت كرده بود. روش او اين طور بوده كه اول حكم را متذكر شده، سپس دليل آن را از اخبار صحيحه يا حسنه مىآوردند. همان طورى كه سيد محسن امين گفته - نسخهاى از اين كتاب پيش من است - به اين كتاب در جبل عامل مىتوان دست يافت. ظاهراً اين كتاب دچار آتش سوزى شده و صفحاتى از اول و آخر آن سوخته است.
5. حاشيه بر مختلف؛ حاشيه مبسوطى است بر كتاب مختلف علامه كه در يك جلد قرار گرفته است. نسخهاى از آن به خط مؤلف در نزد صاحب تكمله امل الآمل سيد حسن صدر موجود است.
6. مشكات القول السديد در اجتهاد و تقليد؛ اين كتاب در معنى اجتهاد و تقليد است.
7. ديوان اشعار؛ اين ديوان را شاگردش شيخ نجيبالدين على بن محمد بن مكى عاملى جمعآورى كرده است.
معالمالدين و ملاذالمجتهدين كتاب معالم از مشهورترين تصانيف شيخ حسن است كه بدين وسيله صاحب معالم شناخته شد و در تاريخ ماندگار گشت. معالم از يك مقدمه و دو قسمت مهم اصول و فقه تشكيل شده بود كه به مرور زمان قسمت فقه آن جدا شده و قسمت اصولش مورد توجه دانشوران در تدريس قرار گرفته است.
فرزندان
صاحب معالم دو فرزند داشت كه هر دو از معظم له اجازه اجتهاد داشتند. آن دو بزرگوار يكى ابوجعفر محمد، پدر شيخ على و ديگرى شيخ زينالديناند كه هر دو از دانشمندان معروف اين سلسلهاند. يكى ديگر از پسرانش شيخ ابوالحسن على است كه تا به حال اثرى از او به دست نيامده، و در تراجم و فهرستها فقط از او نام برده شده است.
وفات
صاحب معالم پس از سالها تلاش و كوشش خستگىناپذير در راه اسلام سرانجام در اول محرم سال (1011 ه'.ق.) در 52 سالگى در زادگاه خود به رحمت ايزدى پيوست .