به گزارش روابط عمومی دفتر تبلیغات اسلامی خراسان رضوی، حجت الاسلام و المسلمین علی رحمانی، مدیر کل آموزش دفتر تبلیغات اسلامی خراسان رضوی و مدیر مرکز تخصصی آخوند خراسانی در اجلاسیه مدیران مدارس حوزه علمیه خراسان به تبیین موضوع «راهکارهای عملیاتی مدیریت رسانه و فضای مجازی» پرداخت و سخنان خود را در محور های «حکمرانی داده ها و اطلاعات»، «توصیف آماری از توسعه ارتباطات، ضریب نفوذ و تعداد کاربران شبکه های اجتماعی در ایران»، «توصیف مقام معظم رهبری درباره مدیریت فضای مجازی در شرایط کنونی» و «مدیریت رسانه و فضای مجازی» تشریح کرد که در ذیل تقدیم حضور می گردد.
- حکمرانی داده ها و اطلاعات
یکی از اصطلاحات پر کاربرد در دو سه سال اخیر، در محاورات فعالان سیاسی و سیاستمداران واژه حکمرانی است. حکمرانی به معنای حکومت داری غیر از معنای حکومت است. با وجود اینکه در تاریخ سیاست بحث از حکومت داری به قدمت بحث از حکومت است اما سهم مباحث نظری حکومت همیشه بیشتر از حکومت داری بوده است. مباحثی مثل چیستی حکومت، انواع حکومت، حق حاکمیت، مشروعیت، قدرت، اقتدار و غیره از این قبیل است.
پس از ۱۹۸۰ میلادی با رشد خصوصی سازی، پیدایش شرکت های چند ملیتی، کمپانی های بزرگ اقتصادی، چهره های مشهور سرمایه دار و غیره مجموعه های رقیبی برای دولت ها پدید آمدند که از آنها به گروه های ذی نفع تعبیر می شود. گروه هایی که از یک سو از منابع و منافع اختصاصی برخوردارند و از سوی دیگر موجب محدودیت هایی در اعمال قدرت و قلمرو نفوذ دولت ها به شمار می روند. شناسایی ذی نفعان تأثیرگذار، طبقه بندی و اولویت بندی آنها، شناسایی ذینفعان کاذب و غیره جزء موضوعات قابل توجه در این حوزه محسوب می شود. در این شرایط حل مشکلات و چالش های، اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و غیره، بدون مشارکت دست کم بخشی از این گروه ها امکان پذیر نیست.
بر این اساس و به منظور حفظ سلطه و استمرار اقتدار دولت ها مفهوم جدیدی وارد ادبیات سیاسی با عنوان حکمرانی شبکه ای شد. به تدریج این مفهوم تنوع و گستره فراوانی یافت مانند: حکمرانی سیاسی، حکمرانی اقتصادی، حکمرانی فرهنگی، حکمرانی داده ها و اطلاعات و غیره و حتی در دایره مدیریت سازمانی وارد شد. و حکمرانی سازمانی به وجود آمد. حکمرانی در مفهوم جدید؛ راهبری ذینفعان، مرتبطان و تصمیم گیران برای حل مسائل و دست یابی به اهداف مورد توافق است. و در حوزه داده ها و اطلاعات راهبری ذی نفعان و ذی نقشان در عرصه فن آوری است. مانند: گروه های تجاری فعال در عرصه فن آوری، شرکت های داده بنیاد، سرمایه گذاران خصوصی، نخبگان مؤثر بر حوزه آی تی، اینفلوئنسرها و دیگر مرتبطان. امروزه دیگر دولت های موفق و سازمان های هوشمند لزوما به دنبال حذف رقیب های خود نیستند بلکه در تلاشند با جلب اعتماد و شناسایی ذی نفعان حقیقی به جذب منابع پرداخته و از قلمرو نفوذ آنها برای حل مسائل استفاده کنند. آنان از این طریق تداوم سلطه و نفوذ خویش را حفظ می کنند. با ورود به عصر هوش مصنوعی حکمرانی داده ها و اطلاعات، به عنوان پایه و زیر بنای اثرگذار بر شکل گیری حکمرانی در عرصه های مختلف از اهمیت بیشتری برخوردار شده است. نتیجه این بخش از عرائضم، ضرورت استقرار حکمرانی دولتی داده ها و اطلاعات و در باب حضور حوزه علمیه در ارائه محتوی فاخر در فضای مجازی ضرورت حکمرانی نهاد حوزه در این عرصه است.
- دومین نکته توصیف آماری از توسعه ارتباطات، ضریب نفوذ و تعداد کاربران شبکه های اجتماعی در ایران است.
(منابع این بخش از عرائضم «بخشی از گزارش ارائه شده توسط وزیر ارتباطات دولت سیزدهم، گزارش های سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی، گزارش تحلیلی دیتاک به عنوان شرکتی دانش‌بنیان در حوزه کلان‌داده ها و هوش مصنوعی و گزارش مدیرکل پایش، ممیزی و نظارت سازمان فناوری اطلاعات ایران است) این نکه در پنج مرحله مورد توجه قرار خواهد گرفت.
الف. تعداد سیم کارت های فعال
مطابق چهل و پنجمین گزارش فصلی شاخص‌های آماری، منتشرشده توسط سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی، وضعیت توسعه تلفن همراه تا تابستان ۱۴۰۲، از مجموع ۱۴۷ میلیون و ۷۰۶ هزار و ۸۸۳ عدد تلفن فعال، ۳۱ میلیون و ۱۹۲هزار و ۵۵۵ خط دائمی و ۱۱۶میلیون و ۵۱۴ هزار و ۳۲۸ خط اعتباری فعال وجود دارد.
ب. تعداد مشترکان اینترنت پر سرعت ثابت و سیار
بنابر این گزارش، در سه‌ماهه اول سال ۱۴۰۲، مشترکان فعال همراه اول ۷۸ میلیون و ۴۲۲ هزار و ۱۴۶ مشترک، مشترکان فعال ایرانسل ۶۳ میلیون و ۷۰۵ هزار و ۱۳۶ مشترک و مشترکان فعال رایتل ۵ میلیون و ۵۷۹هزار و ۶۰۱ مشترک بوده است. تا پایان بهار امسال، تعداد مشترک پهن باند سیار به ۱۰۵ میلیون و ۸۲۴ هزار مشترک رسیده است. بر اساس اعلام وزارت ارتباطات: ۹۴ درصد از روستاهای بالای ۲۰ خانوار کشور هم‌اکنون از اینترنت پرسرعت برخوردار و به شبکه متصل هستند.
ج. ضریب نفوذ تلفن همراه
– بنابر گزارش بیگ دیتای دیتاک %۷۹ از کاربران ایرانی، از طریق موبایل در اینترنت فعالیت دارند.
د. عضویت در شبکه های اجتماعی(پیام رسان ایرانی و خارجی)
بر اساس گزارش تحلیلی شرکت دیتاک منتشر شده در ۱۶ خرداد ۱۴۰۲:
تلگرام در ایران بین ۵۸ تا ۶۱ میلیون کاربر، اینستاگرام بین ۴۲ تا ۴۶ میلیون و توییتر بین ۳.۵ تا ۴ میلیون کاربر ایرانی دارد. بنابر این گزارش، اپلیکیشن تلگرام با وجود فیلتر بودن، همچنان در صدر استفاده کاربران ایرانی قرار دارد.
نکته‌ی قابل توجه این است که تا پیش از اعمال فیلترینگ جدید بر روی شبکه‌های اجتماعی در شهریور سال ۱۴۰۱، کاربران به استفاده از پیام‌رسان واتساپ متمایل شده بودند اما با فیلتر شدن این پیام رسان، کاربران ایرانی به‌صورت گسترده دوباره اقدام به استفاده از تلگرام کرده‌اند.
مدیرکل پایش، ممیزی و نظارت سازمان فناوری اطلاعات ایران ۱۵ / بهمن ۱۴۰۲ این گونه بیان گرده است که در حال حاضر ۶ پیام‌رسان ایرانی «بله، ایتا، روبیکا، گپ، آی‌گپ و سروش پلاس» بیش از ۱۰۷ میلیون کاربر فعال ماهانه دارند. در میان این پیام‌رسان‌ها روبیکا سهم بیشتری در تعداد کاربر داشته و پیام‌رسان ایتا هم بیشترین میزان رشد تعداد کاربر را تجربه کرده است.
ه. محتواهای استفاده شده
محتواهای استفاده شده توسط ایرانیان در پیام رسان های خارجی به ترتیب بیشترین مصرف به قرار زیر است:
- تلگرام: سرگرمی و روزمره: ۶۷٫۵% ؛ هنر و رسانه: ۹٫۵% ؛ مالی و اقتصادی: ۷٫۳% ؛ مسائل اجتماعی: ۶٫۹% ؛ ورزش و جوانان ۳٫۶% ؛ سیاسی: ۲٫۳% ؛ مسائل بین المللی: ۱٫۶% ؛ علمی و آموزشی: ۱٫۳% .
- اینستاگرام: هنر و رسانه: ۳۲٫۲% ؛ سرگرمی و روزمره: ۲۴٫۸% ؛ مسائل اجتماعی: ۱۷٫۵% ؛ ورزش و جوانان: ۹٫۱% ؛ سیاسی: ۷٫۱% ؛ مسائل بین المللی: ۴٫۰% ؛ مالی و اقتصادی: ۳٫۹% ؛ علمی و آموزشی: ۱٫۴% .
- توییتر: سیاسی: ۶۵٫۴% ؛ سرگرمی و روزمره: ۹٫۷% ؛ مسائل اجتماعی: ۸٫۸% ؛ هنر و رسانه: ۷٫۲% ؛ مسائل بین المللی: ۲٫۵% ؛ مالی و اقتصادی: ۲٫۴% ؛ علمی و آموزشی: ۲٫۰% ؛ ورزش و جوانان: ۲٫۰%
براساس برخی از این گزارش ها میزان محتوای دینی کمتر از ۱٫۲% است. سوال مهم این است که جایگاه حوزه در این سیل بنیان کن که بخش عظیمی از جامعه را با خود می برد دست کم تنها نسبت به تولید محتوای فاخر دینی، توسعه اخلاق و تربیت معنوی که رهبری معظم انقلاب در باب فضای مجازی به آن سفارش کرده و به طور خاص نسبت به جوانان و نوجوانان تاکید نموده اند، کجا است.
علی رحمانی
- سومین نکته توصیف مقام معظم رهبری درباره مدیریت فضای مجازی در شرایط کنونی
(منابع ارائه این توصیف، دو حکم مقام معظم رهبری درباره شورای عالی فضای مجازی در سال های ۱۳۹۰ و ۱۳۹۴ بر اساس طبقه بندی موضوعی آنها ؛ یک سخنرانی در جمع معلمان و فرهنگیان ۱۳۹۸و یک سخنرانی دیگر در آغاز سال ۱۴۰۰ است)
الف. حکم اول شورای عالی فضای مجازی به تاریخ : ۱۷ / ۱۲ / ۱۳۹۰
«گسترش فزاینده فناوری های اطلاعاتی و ارتباطاتی بویژه شبکه‌ی جهانی اینترنت»
«آثار چشمگیر آن در ابعاد زندگی فردی و اجتماعی»،
«لزوم سرمایه‌گذاری وسیع و هدفمند در جهت بهره‌گیری حداکثری از فرصت‌ها»
«ضرورت برنامه‌ریزی و هماهنگی مستمر به منظور صیانت از آسیب‌ها»
«نقطه‌ی کانونی متمرکزی برای سیاستگذاری، تصمیم‌گیری و هماهنگی در فضای مجازی کشور»
«تسریع در تشکیل مرکز ملّی فضای مجازی».
این موضوعات بخش قابل توجهی از اهم مباحث مربوط به شورای عالی است که البته نشان دهنده افق نگرش رهبری در سال ۱۳۹۰ نسبت به ضرورت های مربوط به آینده فضای مجازی در کشور است.
ب. حکم دوم شورای عالی فضای مجازی به تاریخ : ۱۴/ ۶ / ۱۳۹۴
با تاکید بر آنچه در حکم اول به آن پرداخته شده است در حکم دوم به موضوعات دیگری نیز اشاره گردیده که اهم آنها با فرض ارتباط با این جلسه عبارتند از:
«تثبیت و تقویت جایگاه مرکز ملی فضای مجازی»
«ارتقای جمهوری اسلامی ایران به قدرت سایبری در طراز قدرت‌های تأثیرگذار جهانی و برخورداری از ابتکار عمل و قدرت تعامل ….. با رویکرد اخلاق‌مدار و عادلانه.»
«تسریع در راه‌اندازی شبکه ملی اطلاعات» (بنابر گزارش وزیر ارتباطات دولت ۱۳ با پی گیری های مستمر شخص وی هنوز به ۶۳% مراحل تشکیل این مرکز رشد داشته است)
«ترویج هنجارها، ارزش‌ها و سبک زندگی اسلامی ایرانی و ممانعت از رخنه‌ها و آسیب‌های فرهنگی و اجتماعی در این عرصه و مقابله مؤثر با تهاجم همه‌جانبه فرهنگی و نیز ارتقای فرهنگ کاربری و سواد فضای مجازی جامعه».
«توسعه محتوا و خدمات کارآمد و رقابتی منطبق بر ارزش‌ها و فرهنگ اسلامی – ایرانی»
ج. سخنرانی در جمع معلمان و فرهنگیان در تاریخ : ۱۱/۲/ ۱۳۹۸ ؛ انتخاب این سخنرانی از بین بیش از ۱۰۰ سخنرانی که در آنها به فضای مجازی اشاره شده است به این جهت بوده که اتفاقات مربوط به اغتشاشات سال ۱۴۰۱ به مرکزیت مراکز آموزشی به خصوص آموزش و پرورش بود است. رهبری معظم انقلاب در این سخنرانی تعابیری دارند که مشابه آن با این خصوصیات در سخنرانی های دیگر مشاهده نمی شود. ایشان می فرمایند:
«آرایش دشمن آرایش جنگی است؛ از لحاظ اقتصادی آرایش جنگی گرفته؛ از لحاظ سیاسی آرایش جنگی گرفته؛ فقط از لحاظ نظامی علی‌الظّاهر آرایش جنگی ندارد که آن هم البتّه حواس نظامی‌های ما جمع است؛ همان طور که عرض کردم از لحاظ فضای مجازی آرایش جنگی گرفته؛ در مقابل این دشمنی که آرایش جنگی در مقابل ملّت ایران گرفته، ملّت ایران بایستی آرایش مناسب بگیرد»
این توصیف ها و توصیه های ولی جامعه اسلامی تکلیف مسئولان آموزش و پرورش و دیگر مراکز آموزشی در مواجهه محتوایی با فضای مجازی چه بوده است؟ نسبت به حوزه های علمیه چه باید گفت؟
د. سخنرانی نوروزی خطاب به ملت ایران به تریخ : ۱/۱/ ۱۴۰۰
«متأسّفانه در فضای مجازیِ کشور ما هم که آن رعایتهای لازم با وجود این همه تأکیدی که من کردم صورت نمیگیرد و در یک جهاتی واقعاً ول است، که بایستی آن کسانی که مسئول هستند حواسشان باشد. همه‌ی کشورهای دنیا روی فضای مجازیِ خودشان دارند اِعمال مدیریّت میکنند، [در حالی که] ما افتخار میکنیم به اینکه ما فضای مجازی را ول کرده‌ایم! این افتخار ندارد؛ این به هیچ وجه افتخار ندارد. فضای مجازی را بایستی مدیریّت کرد. از این امکان مردم استفاده کنند، برای مردم بلاشک وسیله‌ی آزادی است، خیلی هم خوب است امّا نباید این وسیله را در اختیار دشمن گذاشت که بتواند علیه کشور و علیه ملّت توطئه کند».
- مدیریت رسانه و فضای مجازی
با توجه به کمی وقت و با نظر به سه نکته پیش گفته به اختصار اهم مؤلفه های مدیریت رسانه و فضای مجازی را همراه با راهکارهای عملیاتی مربوط به آن در قالب برخی پیشنهادها عرض می کنم:
- برای حضور موفق در این حوزه داشتن حداقل سواد رسانه و فضای مجازی(آشنایی با پلتفرم ها و پیام رسان های مختلف اقتضائات و قابلیت های آنها؛ تکنیک های ارائه محتوا و قالب های آن و …) ضروری است؛
- رصد مداوم فضای مجازی برای شناسائی نیازها و آرایش دشمن جهت تعیین موضع مناسب؛
- برنامه ریزی و تعیین استراتژی های مقابله؛
- تولید محتوای مناسب با استراتژی تعیین شده و توزیع آنها؛
- سنجش، بازخوردگیری و ارزیابی برای تولیدهای مؤثرتر.
پیشنهادها:
- برای اهداف کوتاه مدت: برگزاری دوره های غیر منتهی به مدرک (کوتاه مدت) آشنائی با رسانه و فضای مجازی،(در سطوح مقدماتی تا پیش رفته)
- برای اهداف بلند مدت: تأسیس رشته های مربوط به حوزه تبلیغ ناظر به رسانه و فضای مجازی،(تبلیغ های تخصصی مربوط به این حوزه)
- پشتیبانی و حمایت از طلاب فعال در عرصه رسانه و فضای مجازی،
- تشکیل گروه های جهادی آشنا با رسانه و فضای مجازی بر تولید و توزیع محتواهای فاخر دینی، ترویج اخلاق و تربیت معنوی.