منبع: تبيان زنجان (www.tebyan-zanjan.ir)



مقدمه :
با فرا رسيدن تابستان ، فرزندان ما پس از پشت سر گذاشتن يك سال تحصيلي توام با تلاش ، در پي آنند كه از زمان فراغت تابستاني خود بيش ترين بهره را ببرند. پدران ، مادران و مسئو لان تعليم و تربيت نيز با دغد غه چگونگي گذراندن اوقات فراغت كودكان و نوجوانان بدنبال برنامه ريزي صحيح در اين زمينه هستند.اوقات فراغت پديده اي است كه از يك سو مناسب ترين بستر براي رشد و شكوفايي استعدادهاي گوناگون و ابعاد مختلف وجود نوجوانان و جوانان به شمار مي آيد و از سويي ديگر زمينه ساز بسياري از مشكلات اجتماعي و بزه كاريهاي فردي و اجتما عي است.بنابراين اگر با آگاهي و دانش با آن روبه رو نشويم و برنامه اي سنجيده و منظم براي رويارويي با آن نداشته باشيم ،دچار صدمات و ضررهاي جبران ناپذيري خواهيم شد.امروزه بيشتر وقت جوانان ،به ويژه در فصل تابستان به اوقات فراغت اختصاص مي يابد.طبق استانداردهاي بين المللي تعداد روزهاي فراغت كشورهاي ديگر در سال، 80 روز و اين رقم در كشور ما 10روز بيشتر 90روز است.اما بررسيهاي انجام گرفته نشان مي دهد كه تنها 61 درصد جوانان ايراني اوقات فراغت خود را كافي مي دانند.
 
با گسترش دامنه اوقات فراغت بايد دستگاهها و نهادهاي متولي براي گذران مناسب اين ايام به فكر برنامه ريزي مناسب براي كودكان و جوانان و نوجوانان باشند.با توجه به اهميت اوقات فراغت در زندگي فرزندانمان و ضرورت برنامه ريزي در اين زمينه بسيار حائز اهميت مي باشد.
مفهوم اوقات فراغت :
آلن بيرو در بحث از اوقات فراغت و معناي آن مي نويسد:فراغت از leislrمصدر قديمي مبدل شده به اسم مصدر و از ريشه لاتيني licerبه معناي مجازي شدن گرفته شده است. اوقات فراغت فقط زمان آزاد شده از بار كار نيست،بلكه فعاليتي غير اجباري است.در فرهنگ عميد نيز درباره تعريف و معناي اوقات فراغت چنين آمده است : فراغت در فارسي به معني آسودگي و آسايش و آسودگي از كار و شغل است.در همه تعاريف بر عنصر آزادي و اختيار فرد در انتخاب نوع فعاليت در زمان فراغت و نيز لذت بخش و ارضا كننده بودن فعاليت تاكيد شده است.در يك جمع بندي كلي از مباحث فوق مي توانيم اوقات فراغت را زماني بدانيم كه شخص در اختيار خودش است و مي تواند به كار دلخواه خود بپردازد.
نيازهايي كه از طريق گذران اوقات فراغت تامين مي شود:
گذران اوقات فراغت نيازهايي را در پي دارد كه به اختصار بدان اشاره مي شود:
-1 نيا ز به استراحت و رفع خستگي:
انسان ها همه نياز به استراحت و رفع خستگي دارند.پيوستگي در انجام كارها و نبود زمان كافي براي استراحت و فراغت موجب نزول كيفيت كار و نيز پرخاشگري فرد فعال مي گردد.ولي بايد به كودكان و نوجوانان آموخت كه زمان استراحت زمان بطالت نيست.بلكه زماني است كه فرد به تمركز اعصاب مي پردازدو حاصل آن افزايش بازده است.بدن و ذهن آدمي پس از مدتي كار ،خود به خود نياز مند استراحت است و به طور طبيعي بدان مي پردازد.پس اوقات فراغت مي تواند چنين نيازي را رفع كند.
-2 نيا ز به تفريح :
پس از انجام كار در طي ايامي خاص ،آدمي نياز داردتا اوقاتي را صرف تفريح كند.نقل مي كنند كه علي (ع) در روزهاي جمعه به بيرون از شهر مدينه و به قصد تفريح مي رفتند.پس الگوهاي ديني جايگاهي براي تفريحات در زندگاني پر با ر خود در نظر گرفته بودند.گاه در ايام فراغت به سفر نيز مي توان رفت و پيامبر (ص) فرموده اند: سافروا تصحوا. مسافرت كنيد تا سلامت بمانيد.حتي سفرهاي كوتاه به بيرون شهر در روزهاي جمعه و خوردن ناهار در كنار رودخانه و سبزه زار مي تواند تفريحي دل انگيز محسوب شود.به هر حال بايد ترتيبي اتخاذ نمود كه در ايام سال كودكان و نوجوانان از تفريحات سالم برخوردار بشوند.در مراكز مشاوره يكي از مشكلاتي كه خانم ها و كودكان و نوجوانان مطرح مي كنند اين است كه پدر با داشتن امكانات مالي از بردن آنها به سفر و تفريح امتناع مي كند.بايد دانست كه تفريحات موجب انبساط خاطر و سلامت رواني مي گردد.
-3 سرگرمي و ايجاد تنوع :
نياز ديگري كه در اوقات فراغت رفع مي شود نياز كودكان و نوجوانان به سرگرمي و تنوع داشتن است.بخشي از درگيريهاي درون منزل كه ميان كودكان رخ مي دهد به اين دليل است كه آنها بيكارند و وسيله اي براي سرگرمي ندارند.لذا يكي براي ديگري ادا در مي آورد و او نيز در عوض وي را مي زند.اما وقتي هر دو داراي سرگرمي خاص باشند ،فرصت كمتري براي ايجاد مزاحمت و درگيري با يكديگر دارند.مسئله تنوع نيز امري مهم است و زندگي بدون تنوع خسته كننده مي باشد .پس تنوع در گذراندن اوقات فراغت باعث ايجاد تنوع در زندگي مي گردد و تنوع مانع پديد آيي افسردگي است.آنچه افسرده ها از آن گله مند هستند ،نداشتن تنوع در زندگي و يكنو اخت شدن آن است .پس با راهنمايي فرزندان به انجام فعاليتهاي متنوع زمينه علاقه مندي آنان به زندگاني را فراهم آوريم.
-4 شكوفايي استعدادهاي شخصي:
هر يك از فرزندان ما داراي استعداهايي است .در تعريف استعداد گفته اند كه آن توانايي بالقوه اي است كه اگر در محيط مساعدتري قرار بگيرد، به شكوفايي مي انجامد.فردي كه استعدادهايش به نحو مطلوبي به شكوفايي رسيده باشد به تعبير مازلو)maslow( به خود شكوفايي دست يافته است.يكي از زمينه هايي كه موجب رشد استعدادها را فراهم مي آورد پرداختن به فعاليتهايي است كه فرزند در اوقات فراغت انجام مي دهد. از جمله راههايي كه مي توان از طريق آنها مبادرت به شناخت استعدادهاي كودكان و نوجوانان نمود ملاحظه كردن كارهايي است كه آنان ، با علاقه انجام مي دهند و نيز به تكرار آن مي پردازند.پس در لحظه هايي كه كودكان و نوجوانان خود مايلند به فعاليتي روي آورند بهتر مي توان به شناخت استعدادها و علايق آنان پي بردو تمهيدات و امكانات لازم را براي رشد و بالندگي استعدادهايشان فراهم كرد.
-5 شكوفايي فردي و اجتماعي:
گذران اوقات فراغت بايد به نحوي باشد كه زمينه هاي لازم را براي شكوفايي فردي و اجتماعي را فراهم آورد.زيرا شكوفا كردن استعداد ها از اهم وظايف تعليم و تربيت است.و انسان بالنده در تفكر مازلو فردي است كه به خود شكوفايي رسيده باشد و يكي از عواملي كه به خود شكوفايي فرد كمك مي كند ،به تعبير آلن بيرو ،گذران اوقات فراغت است.در حين گذران اوقات فراغت كه فعاليتي آزاد و اختياري است ، فرد به دلخواه خود به فعاليتي مي پردازد كه استعداد انجام آن را دارد و به آن فعاليت علاقه مند نيز مي باشد.هر گاه آدمي به فعاليتي بپردازد كه هم استعداد آن را دارد و هم بدان علاقه مند است ،قطعا به شكوفايي در بعدفردي مي رسد.
شكوفايي در بعد اجتماعي نيز آن گاه محقق مي گردد كه فرد در كنار جمعي به فعاليت مي پردازد و از طريق فراگيري مهارتهاي اجتماعي )social skills(و مهارتهاي زندگي)life skills(به رشد و بالندگي بيشتري دست يابد .علاوه بر اين با قرار گرفتن در جمع انسانهايي كه توان رهبري جمعي را دارند شناخته مي شود و با به دست گرفتن رهبري جمع ،استعدادهاي رهبري وي به شكوفايي مي رسد و علاوه بر آن استعدادهايي در او رشد مي كند كه لازمه آن حضور در اجتماع است ،مانند رشد استعداد كلامي.نتيجه آنكه حاصل گذران اوقات فراغت دست يافتن به شكوفايي فردي و جمعي است.
-6 اوقات فراغت و بهداشت رواني:
حسن گذران اوقات فراغت تضمين كننده سلامت و بهداشت رواني انسان است.اشتغال مستمر و بدون وقفه فكري و عملي موجب خستگي جسمي و ذهني مي گردد.به گونه اي كه فرد به تدريج نشاط و سرزندگي خود را ازد ست مي دهد.در واقع فشارهاي ناشي از اشتغال ممتد ذهني و جسمي (به خصوص ذهني)نه تنها ممكن است با از دست رفتن نشاط و تعادل حياتي فرد همراه باشد ،بلكه در مواقعي عا مل مهمي براي بروز بسياري از اختلالات رواني،همچون نوروزها،افسرد گي ها و نارساييهاي جسمي،به ويژه از نوع بيماريهاي روان تني (سايكو سوماتيك)محسوب مي شود.در اين شرايط برخورداري از يك برنامه جامع و پيش بيني فرصتي آزاد و فارغ از كار موظف و بهره بري از آن ،اولين و مهمترين گام در پيش گيري از آسيب هاي ذهني و حفظ بهداشت رواني است.فقدان حداقلي از اوقات فراغت در زندگي روزمره ،ولو ساعتي يا كمتر از آن باعث افزايش اضطراب يا فشار رواني شده ،زمينه اختلال در قواي حسي و ادراكي را فراهم مي آورد و فرد در تفكر مولد و خلاق با مشكل جدي مواجه مي گردد.به طور مسلم،همان طوري كه ذكر شد فشار ذهني و رواني ناشي از فعاليتها و مشغله هاي مستمر و بي وقفه نه تنها موجب اختلال دربهداشت رواني فرد مي شود بلكه قدرت فراگيري ،ادراك مطالب ونگاه داري ذهني را به حداقل مي رساند.
لذا ضروري است كه اوليا ء و مربيان ضمن توجيه كودكا ن ونوجوانان نسبت به اهميت،ارزش و نقش حياتي اوقات فراغت در چگونگي حسن گذران فرصت هاي آزاد ،آنها را ياري دهند .از اين رهگذر انتظار مي رود فرصت استفاده مطلوب و برنامه ريزي شده از اوقات فراغت به آن دسته از دانش آموزاني كه به عللي در بعضي از دروس تجديد شده اند نيز داده شود.چه بسا بهره مندي شايسته از اوقات خوشايند فراغت مانع خستگي ذهني و فشار رواني دا نش آموزان شده ،با فراهم كردن نشاط و سر زندگي كه از شاخصه هاي بهداشت رواني است ،قدرت يادگيري و نگاه داري ذهني در آن ها افزايش مي يابد .بدون شك دربعضي از موانع علت تجديدي دانش آموزان را بايد در وجود بي نظمي و بي برنامه گي در رفتار تحصيلي آنها جست.
به نظر ما مسئله فراغت كودكان ،نوجوانان و حتي جوانان از اهم مسائل قابل بحث در تربيت است.از يك سو مي تواند عامل رشد و سعادت كودكان به حساب آيد و از سو ي ديگر موجب بدبختي فساد و انحطاط آنها، عامل رشد و سعادت است درآن گاه كه والدين و مربيان بتوانند به نحوي شايسته در آن برنامه ريزي كنند و از اوقات فراغت اين نسل نيكو استفاده نمايند.
طبعا عامل بد بختي و فساد است در آن هنگام كه آنان به پناه خود رها شوند و در خانه و مدرسه عامل سرگرمي و اشتغالي بر ايشان نبا شد. اين مسئله دامنگير همه خانواده ها و همه گروه ها و موسساتي است كه به نحوي با كودكان و نوجوانان و جوانان سر و كار دارند.به منظور تحقق نيازهاي ايام فراغت ،پيشنهادهاي زير عرضه مي گردد تا راهنماي عمل برنامه ريزان اجتماعي و خانواده ها واقع شود:
-تاسيس فرهنگسرا ها و ورزشگاه ها ي متعدد و تشكيل انواع گروه هاي اجتماعي ،تفريحي ورزشي،هنري و ادبي،چنين اقدامي پيامدهايي از جمله موارد زير را به دنبال دارد:
-1نظم و محتوا به اوقات فراغت بخشيده مي شود.
-2ايجاد روابط گروهي و فراهم نمودن محيط تعامل اجتماعي ،وجود هنجارها و دستور العمل هاي اجتماعي،و عرضه كنترل اجتماعي نظارت شده گروه بر اعضاء سبب مي شود كه اوقات فراغت به وقت اشتغال ،و بي برنامه گي به ايفاي نقش در گروه تبديل گردد.
-3ايفاي نقش در گروههاي اجتماعي ،تفريحي و ورزشي سبب بروز استعدادهاي هنري،ادبي،و.....مي شود.
-ايجاد تنوع درامكانات عرضه شده: افزايش قدرت انتخاب افراد هردوجنس براي نحوه گذراندن اوقات فراغت به گونه اي كه هرنوع سليقه وعلاقه اي را تحت پوشش قراردهد ،باعث رشد شخصيت وتكامل فكروانديشه افراد مي شود.
-آگاهي دادن به مردم درباره مفهوم و كاركرد اوقات فراغت:تغيير نگرش مردم در اين جهت كه اوقات فراغت صرفا استراحت كردن و بدون فعاليت كردن نيست.پيامد چنين نگرشي گاهي به مرز گريز از واقعيات زندگي نيز كشيده مي شود.
-حال آنكه اگر تعطيلات را بخشي از فرآيند تربيت بدانيم از اين فرصت بايد به صورت برنامه ريزي شده استفاده نماييم.در اين زمينه كميته هاي فرهنگي ،هنري و همه مراكز ي كه به نحوي در پر كردن اوقات فراغت دانش آموزان دست اندركارند بايد به شناسايي استعدادها و علائق آنها پرداخته ،براي به حداكثر رساندن استفاده از اين ايام برنامه ريزي كنند.به ويژه كه بسياري از اين دانش آموزان همراه با پايان سال تحصيلي با مشكل گذراندن اوقات فراغت مواجه مي شوند ؛زيرا هيچ برنامه خاص و مشخصي براي اين ايام ندارند.
رهنمود هاي عملي براي والدين:
برنامه ريزي والدين براي اين ايام بايدبا مشورت و نظر خود فرزندان صورت بگيرد نه فقط با اعمال نظر والدين،زيرا در غير اين صورت مهمترين مشخصه مفهوم اوقات فراغت نبود الزام -كمرنگ مي شود و در نتيجه كاركردهاي مطرح شده جايگاه خود را از دست مي دهند.آنچه در اين زمينه اهميت دارد ،توجه دادن والدين به اين امر است كه آنها بايد همواره نقش راهنما داشته ،فرزندان را با توجه به علائق شان در جهت رشد و پرورش استعدادهايشان ياري كنند.از آنجا كه بسياري از خانواده ها ،توان استفاده از امكانات عرضه شده ،همچون كلاسها و اردوهاي مختلف تفريحي و آموزشي را ندارند ،راهكارهاي زير مي تواند بهره وري فرزندان آنان را از اين ايام تا حدودي افزايش دهد:
-1امكا ن معاشرت فرزندانتان را با دوستان قابل اعتماد ، آنها فراهم سازيد.براي اطمينان بيشتر توصيه مي شود به نحوي با خانواده آنها ارتباطي هر چند اندك برقرار نماييد.
-2كتابهاي متناسب با علائق آنان تهيه كنيد.
-3امكا ن استفاده از كتابخانه را براي آنان فراهم نماييد.
-4وقت بيشتري را به فرزندانتان اختصاص دهيد تا درنتيجه ارتباط متقابل ،شناخت متقابل شما ازهمديگرتوسعه يابد.
-5بخشي از كارهاي منزل را بنا به انتخاب فرزندان به آنها واگذار نمايد.شما اي مادر عزيز مي توانيد برنامه هايي مفيد و سازنده براي فرزندانتان تدارك ببينيد .شما مي توانيد در امور خانه از آنها كمك بگيريد،شما مي توانيد آنها را در انجام امور منزل شركت دهيد،بچه ها همه به كار كردن علاقه مند هستنداما نمي خواهند كار براي آنها الزام و اجبار داشته باشد،نمي خواهند كه كار براي آنها تكليف باشد.كسي كه هر شب نشسته و يك ديكته نوشته كه فردا صبح به معلم تحويل دهد ديگر حاضر نيست اكنون كه مدرسه تعطيل شده است يك كار موظف انجام دهد.شما كار را به عنوان پاداش يك كار خوب به آن رجوع كنيد.
-6امكانات تهيه كارها ي دستي ارزان قيمت را در منزل فراهم كنيد و خود نيز راهنمايي آنان را عهده دار شويد.بطور قطع شما نيز راهكارهاي خلاقانه ديگري را مي توانيد به اين فهرست اضافه نمايد.

منابع

-1 ايماني،محسن . درآمدي بر نحوه گذران اوقات فراغت ،نشريه پيوند،تابستان1382،صص،184،183
-2 بهارستاني،مريم. فراغت،تحرك و فعا ليت،نشريه،پيوند،تابستان1385،ص13
3 - تركسلر و تورث. فنون راهنمايي،ترجمه بها ري ورزكش،انتشارات دانشگاه تربيت معلم ،تهران،1353،ص78
4 - سعيدي رضواني،نويد. شهرداريها و اوقات فراغت شهروندان،مركز مطالعات برنامه ريزي شهري،1378،ص8
-5 دبيرخانه عا لي شوراي جوانان ،چگونگي گذران اوقات فراغت نوجوانان در فصل تابستان،تابستان76،ص1
-6 قائمي،علي،اوقات فراغت نشريه پيوند،شماره 56، 1363،ص22
-7 هاشميان،فريده.اوقات فراغت ، رشد يا انحطاط،نشريه پيوند،1382،ص201
-8 تابستان بچه ها،نشريه پيوند ،شماره 9، 1359،ص59