پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی/طرح های پژوهشی/انتقاد از مهندسی فرایند کرسی‌های نظریه‌پردازی

در کرسی «آئینگی وحی» بیان شد؛ انتقاد از مهندسی فرایند کرسی‌های نظریه‌پردازی کرسی نظریه پردازی «آئینگی وحی؛ حقوق و قانون در سنت فلسفه سیاسی اسلام» در پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی برگزار شد. حجت‌الاسلام یزدانی‌مقدم در این کرسی گفت نیازی به جمود در ظواهر نصوص نیست، زیرا رافع مشکلات نظام و کشور نیست، همچنین میرموسوی، استاد دانشگاه مفید از روش برگزاری کرسی‌های نظریه‌پردازی انتقاد کرد. به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی به نقل از خبرگزاری ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین احمد یزدانی‌مقدم، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۸ شهریورماه در کرسی نظریه پردازی «آئینگی وحی؛ حقوق و قانون در سنت فلسفه سیاسی اسلام» با اشاره به اهمیت نظریه‌پردازی برای رفع خلاهای فراروی نظام اسلامی بر مبنای قرآن کریم، گفت: الان گروهی در افغانستان حاکم هستند که برداشت ظاهرگرایانه از قرآن و روایات را ملاک و معیار نظر اسلام قرار می‌دهند و حاضر نیستند برداشت دیگران را هم بپذیرند؛ در طول تاریخ هم چنین ظاهرگرایانی وجود داشتند که صرفا برداشت ظاهری از نصوص را قبول داشتند و خدا را صاحب کرسی و عرش و دست و پا قلمداد می‌کردند در حالی که در تفسیر قرآن باید به روح و معنای آیات در کنار حجیت ظواهر توجه داشته باشیم.

وی افزود: برخی افراد هم با ژست روشنفکری به تدریج قرآن را کلامی عادی و مناسب برای زمان خود تلقی کرده و گفتند پیامبر(ص) متناسب با شرایط سیاسی و اجتماعی زمان خود قرآن را بیان فرموده است؛ یعنی هسته اصلی پیامبر(ص) عقلانیت بوده است و فرقی میان آن عقلانیت با عقلانیت بشر امروز نداریم.
وی تصریح کرد: آیا واقعا حکومت پیامبر(ص) و علی(ع) غیر عقلانی بود و احکامی که ایشان پیاده کردند، غیر عقلانی بود یا خیر؛ حتی غیر از شیعیان درباره نبوغ و عقلانیت سیاسی پیامبر(ص) و مولا علی(ع) می‌نویسند؛ آنچه را ما در قرآن و سنت و سیره پیامبر(ص) می‌بینیم مغز عقل و عقلانیت است و از بیان این ابایی ندارم.
استاد حوزه و دانشگاه گفت: قبل از انقلاب شعاری که ما داشتیم و آرزویی که اندیشمندان انقلاب مثل شهید مطهری و شریعتی و خود امام داشتند، آیا مقاصد عقلانی بود یا اینکه صرفا دنبال اجرای ظواهر بودند؛ بنده منکر اجرای ظواهر نیستم ولی معتقدم بالاتر از ظواهر، باطن احکام است زیرا هر چه در قرآن کریم است سوای از ظاهر، باطنی دارد که ما باید دنبال آن باشیم و آن سامان سیاسی، اجتماعی عادلانه و انسانی است. گناهان هم باعث ایجاد سامان سیاسی اجتماعی ناعادلانه و ظالمانه است.
حاکمیت عقلانی پیامبر و امام علی(ع)
عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی با بیان اینکه آیا انقلاب شد تا اینکه ما صرف دنبال اجرای چند امر ظاهری و تمسک به برخی الفاظ بودیم یا خیر؟ اضافه کرد: امام خمینی(ره) می‌فرمود ولایت فقیه امری مترقی است که ابعاد وسیعی دارد و کارهایی می‌تواند انجام دهد که دیگران نمی‌توانند؛ امام در ذهن مبارکش این بود که اگر ما به مشکلاتی در اجرای احکام و ظواهر احکام بر می‌خوریم، ولی فقیه می‌تواند آن را با توجه به مقاصد اصلی حکم، آن را متوقف و تعطیل کند و خودشان هم این کار را کرد و کوشید تا تمدن عقلانی اسلامی و عادلانه برپا کند.
استاد حوزه و دانشگاه با بیان اینکه ما امروز چه تصوری از قرآن و وحی و پیامبر داریم؟ گفت: آیا این تصور، صرفا ظاهری است مانند آنچه طالبان می‌فهمد یا حقایقی متعالی که دنبال پیاده کردن آن هستیم و امام و شهید مطهری و بهشتی و دیگران آن را باور داشتند و با زبان‌های خاص خودشان می‌گفتند و دنبال می‌کردند. چندبار از آیت‌الله جوادی آملی شنیدم که مردم به خاطر قرآن و نهج البلاغه قیام کردند و این را نمی ‌توانیم با حاشیه عروه تداوم بدهیم و اداره کنیم یعنی باید به روح احکام و مقاصد واقعی شریعت و هسته اصلی وحی توجه داشته باشیم.
وی اظهار کرد: معتقدم که باید پشتیبانی نظری از این موضوع داشته باشیم زیرا خلا آن حس می‌شود؛ فقدان این حمایت تئوری سبب شده تا برخی نظریه‌پردازان با اینکه افراد صادق و جویای حق هم هستند مشکلات نظام اسلامی را ناشی از فقه و فهم فقها بدانند و اینکه فقها از علم روز استفاده نمی‌کنند اما به تدریج به این نظر رسیدند که مفاهیم قرآن درباره حکومت خالی از مشکل نیست و بعد به این نتیجه رسیدند که ظاهرا پیامبر حقایق الهی را در سطح عرب جاهلی برای ما بیان کرده است، لذا تمام قرآن متنی جاهلی است که به ما رسیده تا از جاهلیت مطلع باشیم یا گفتند که وحی نهایت در حد اوپانیشات و اشعار مولانا و ... است و گاهی سخنان مولانا بهتر از قرآن است.
وی افزود: این مشکلات تئوریک و راه و مسیری که این بندگان خدا رفتند باز اینقدر تواضع و صداقت داشتند که متوجه مبالغه‌آمیز بودن حرف‌های خود در مقاطعی شدند و توبه کردند. اعتراف کردند که ما در برخی مدعیات خودمان از منظر زبان‌شناسی و هرمنوتیک تجدید نظر می‌کنیم ولی از آن طرف هم گاهی مطالبا برخی به جایی کشیده شد که گفتند پیامبر فرد متعارفی نبوده و در حالت صرع و در حالی که می‌افتاده و کف بر لب داشته است مطالبی بر زبان می‌آورده و نامش را وحی گذاشته است و همه جنایاتی که در تمدن اسلامی واقع شد در واقع بسط شخصیت پیامبر(ص)است.
استاد حوزه و دانشگاه تاکید کرد: خلا تئوریک وجود دارد و نمی‌توان آن را نادیده گرفت و آن این است که نظام اسلامی و اسلامی که ما می‌شناسیم پشتوانه تئوریک لازم دارد. آیا ما نباید استدلالی برای وحی و چگونگی آن داشته باشیم تا بتواند مشکلات را حل کند وگرنه امواجی به طرف ما خواهد آمد که دین اشتباه‌تر فهمیده خواهد شد و وضع بلبشویی ایجاد می‌شود.
وی افزود: آنچه می‌توانیم از سنت فلسفه سیاسی اسلام استفاده کنیم در آیات و روایات وجود دارد زیرا انسان موجودی با ساحات حس و خیال و عقل است و حقایقی که خدا نازل کرده حداقل در سطح عقل بوده لذا این حقایق عقلانی است وقتی به مرحله خیال پیامبر می آمد متاثر از زبان قوم بود و با فرهنگ جامعه منتقل می‌شد، ولی به معنای محدودبودن به آن زمان و مکان نیست و خود قرآن از ما خواسته تا در آیات تدبر کنیم.
وی با بیان اینکه احکام سامان سیاسی و اجتماعی عادلانه و عاقلانه در نظر دارد که برخی به تناسب زمان بیان و اجرا شده است، افزود: احکام سامان اجتماعی سیاسی عاقلانه و عادلانه در اسلام است که مقداری به تناسب آن دوره بیان شده ولی حقیقت و روح آن در زمان‌های دیگر هم قابل استفاده است البته ممکن است کسی بگوید شما به عقل ارجاع می‌دهید، در پاسخ می‌گوییم آرمان‌های بلند اسلامی قابل عدول نیست و ما حکومت پیامبر را هم که می بینیم عاقلانه بوده است یا مولا علی(ع) اعقل عقلا بود و حکومت وی هم عقلانی بوده است و اگر دیگران طور دیگری می‌فهمند مشکل در خود آنان است.
انتقاد از روش برگزاری کرسی‌های نظریه‌پردازی
در ادامه سیدعلی میرموسوی، استاد دانشگاه و داور این کرسی، گفت: برخی ایرادات و سؤالاتی در مورد دیدگاه ارائه‌دهنده وجود دارد ولی در مجموع می‌توان آن را در قالب یک نظریه بپذیریم.
وی افزود: اساسا کرسی‌های نظریه‌پردازی در نظر با آنچه در عمل رخ می‌دهد تفاوت دارد؛ زیرا این کرسی‌ها مبتنی بر پیش‌فرض فرهنگی است؛ بنده معتقدم نظریه در فرایند بین‌الاذهانی شکل می‌گیرد و به نقد علمی می‌رسد و پختگی می‌یابد ولی فرایند کنونی کرسی‌های نظریه‌پردازی می‌خواهد آن را به شکل مهندسی شده جلو ببرد که بنده آن را قبول ندارم.
میرموسوی بیان کرد: این سؤال وجود دارد که نظریه آئینگی وحی، مبحث کلامی است یا از جنس فلسفه سیاسی؛ بنده معتقدم مبنای کلامی دارد زیرا مرتبط با وحی است ولی ارائه‌دهنده تلاش زیادی کرده است تا بگوید در حوزه فلسفه سیاسی هم قابل طرح است؛ وی به فارابی استناد کرده است ولی در آراء فارابی مباحث خیلی بهم آمیخته است و چون او به بحث وحی پرداخته نمی‌توان گقت آئینگی وحی هم موضوعی فلسفی است.
وی اظهار کرد: نکته دیگر اینکه آیا این نظریه تقریری از مباحث فارابی است و یا نظریه جدید است، آقای یزدانی مقدم آن را متفاوت و جدید می‌داند ولی ادله و شواهدی که عرضه کردند عمدتا مبانی فارابی و مباحثی چون ارتباط انسان با عالم عقول و بازتاب معارف از عالم عقول به انسان است. برداشت بنده این است که خیلی مرز بین بحث‌ها روشن نیست و به نظرم تقریری از فارابی است.
در ادامه حجت‌الاسلام والمسلمین میراحمدی به عنوان ناقد، گفت: انتظار من از ابتدای این کرسی تاکنون که چهارمین جلسه آن در حال برگزاری است این بود که ارائه‌دهنده، واقعا مدعا را خیلی شفاف روشن و تمایز آن را با آراء رقیب مشخص کنند همچنین گزاره‌های این نظریه و تجمیع آن را مشخص و گزاره‌ها را مستدل کنند.
وی افزود: به نظر می‌رسد در مسیری که تاکنون شکل گرفته تقریبا این ۵ انتظار از نظر بنده برآورد شده و تلاش کردند تا این عوامل لحاظ شود؛ گرچه می‌تواند مسیر تکاملی خود را طی کند و اگر داوران نظریه بودن آن را بپذیرند در فضای بین الاذهانی مورد نقد و ارزیابی بیشتر قرار گرفته و ایرادات آن به طرز مطلوب‌تری رفع خواهد شد.
جمود در ظاهر آیات قرآن درست نیست
حجت‌الاسلام والمسلمین نجف لکزایی، رئیس پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی هم گفت: من در جلسات قبل هم بحث ایشان را به عنوان نظریه قبول داشتم. نظریه ایشان در شرایط کنونی کاربردی است و می‌تواند به ما کمک کند.
وی افزود: در سوره مائده که با عنوان سوره قوانین مطرح است در بحث وصیت، آیاتی داریم که نحوه وصیت را تبیین کرده است. آیه ۱۰۶ فرموده است: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا شَهَادَةُ بَيْنِكُمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ حِينَ الْوَصِيَّةِ اثْنَانِ ذَوَا عَدْلٍ مِنْكُمْ أَوْ آخَرَانِ مِنْ غَيْرِكُمْ إِنْ أَنْتُمْ ضَرَبْتُمْ فِي الْأَرْضِ فَأَصَابَتْكُمْ مُصِيبَةُ الْمَوْتِ تَحْبِسُونَهُمَا مِنْ بَعْدِ الصَّلَاةِ فَيُقْسِمَانِ بِاللَّهِ إِنِ ارْتَبْتُمْ لَا نَشْتَرِي بِهِ ثَمَنًا وَلَوْ كَانَ ذَا قُرْبَى وَلَا نَكْتُمُ شَهَادَةَ اللَّهِ إِنَّا إِذًا لَمِنَ الْآثِمِينَ؛ ولی الان چقدر به این آیه به لحاظ حقوقی عمل می‌شود؟ این آیات روح معنایی ویژه دارد و فرموده وقتی مرگ شما نزدیک شد شاهدی بگیرید و میراث را تقسیم کنید تا بعد از مرگ مشکلاتی بین ورثه ایجاد نشود ولی این روش عمل نمی‌شود زیرا روش‌های عاقلانه و عادلانه داریم که کفایت می‌کند.
لک زایی بیان کرد: لذا اگر ما سامانه بهتری ارائه کردیم که می‌تواند جلوی نزاع‌ها را عاقلانه و عادلانه بگیرد نیازی به انجام روش آیه نیستیم و تنها روح آیه مورد استفاده ما خواهد بود؛ آیه ثبت دین هم همین وضع را دارد و الان چه کسی طبق آیه عمل می‌کند؟ حتی ظاهرگرایان هم اینطور عمل نمی‌کنند زیرا سازو کارهای عادلانه و عاقلانه جدید آمده که مراد آیه را تامین می‌کند لذا نیازی به جمود در ظاهر آیه نیست.
وی تاکید کرد: البته در برخی آیات اینقدر روح معنا روشن نیست و این نظریه کمک می‌کند که در آن موارد هم ما مشکلات را رفع کنیم؛ پیشگامان این تفکر حکما و فقهای بزرگ اصولی بودند که خودشان را از تفکر عقلی دور نگه نمی‌داشتند؛ ایشان(ارائه دهنده کرسی) هم این میراث را به رزورسانی کرده و هم سامانه نظری ارائه می‌دهد که اگر بخواهیم در عرصه قانون و حکمرانی هم اجرا کنیم امکان پذیر است.