شیخ صدوق
نویسنده: سید حسن طالقانی
موضوع: کلام
زبان: فارسی
سال نشر: 1394
تیراژ: 1000
تعداد صفحات:280
تعداد جلد:1
نوبت چاپ:اول
سال نشر1394
ناشر:پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی
فهرست مطالب کتاب
سخنی با خواننده
شخصیت، زمینه و زمانه فرهنگی
روش‌شناسی کلامی
اندیشه‌شناسی
معرفت‌شناسی
خداشناسی
انسان‌شناسی
پیامبرشناسی
امام‌شناسی
فرجام‌شناسی
نمایه‌ها
خلاصه کتاب
ابوجعفر محمد بن علی بن بابویه، مشهور به شیخ‌صدوق، فقیه، محدث و متكلم برجستۀ امامی در سدۀ چهارم هجری است. دوران حیات شیخ‌صدوق مصادف با سال‌های آغازین غیبت كبری و پیدایش شك و حیرت در برخی از لایه‌های جامعه شیعی بود و از طرفی پدید‌آمدن حكومت شیعی آل بویه در این عصر، فضای گفتگو و ورود به عرصه‌های اجتماعی را برای شیعیان فراهم نمود.
شیخ‌صدوق در چنین برهه‌ی حساس و سرنوشت ساز، با شیوه‌ای متن محور به تنظیم، تدوین و دفاع از باورهای كلامی پرداخت و باورهای كلامی امامیه را در نظامی منسجم و مرتبط ارائه نمود. در این اثر تلاش شده است تا در كنار معرفی كامل شیخ‌صدوق، محتوای اندیشه‌های كلامی شیخ به تفصیل بررسی و در یك نظام به هم پیوسته ارائه شود و گامی برای شناخت دقیق‌تر تاریخ كلام امامیه در سده‌های نخستین بردارد.
شیخ‌ابوجعفر صدوق، تنها یك محدّث و فقیه امامی نبوده است. وی كه میراث‌بر و نماینده مدرسه حدیثی قم بود، با آشنایی و احاطه بر میراث متكلمان نخستین امامیه و حتی اندیشه‌های كلامی سایر جریان‌های كلامی در آن عصر، و در تلاشی مضاعف ضمن تدوین و عرضه نظام‌مند باورهای امامیه، به دفاع عقلانی از این باورها پرداخت. وی همچون سایر محدّثان و حتی متكلمان نخستین امامیه بر این باور بود كه وحی و تعالیم هادیان الهی برای دست‌یافتن به شناخت خدا و اصول اساسی اندیشه دینی ضرورت دارد؛ اما این به معنای انكار نقش عقل در فهم ودفاع از تعالیم پیامبر و امامان نیست.
اندیشه‌های كلامی شیخ‌صدوق بر پایه این روش كلامی شكل گرفت و وی تلاش كرد تا تفسیری عقل‌پسند از تعالیم امامان ارائه دهد. این تلاش وی در حوزۀ توحید و عدل در كتاب التوحید هویداست. صدوق در این كتاب كوشیده است تفسیری به دور از تشبیه و جبر از اندیشۀ توحیدی امامیه ارائه دهد. وی در این مسیر به شبهات و اشكالات عقل‌گرایان معتزلی نیز نظر داشته و از‌این‌رو در چینش روایات و تفسیر آن به‌گونه‌ای عمل كرده است كه اتهامات ایشان را دفع نماید.
تلاش كلامی شیخ‌صدوق در موضوعات دیگر كلامی نیز بر همین پایه است. در این میان مسئله نبوت و امامت برجستگی بیشتری دارد.
او در آثاری چون كتاب النبوة و كتاب كمال الدین و نیز رسائل متعددی كه در بحث امامت و غیبت تألیف نمود، به ارایۀ مستندات و تبیین عقلانی و نیز دفاع از این باورها پرداخت. در مسئله امامت و مهدویت تقابل صدوق با فرق دیگر شیعه پررنگ‌تر می‌شود و در این میان چهرۀ ضد غلو او خود را آشكار می‌كند. همت او در پاك‌سازی اندیشه امامیه از پیرایه‌های غلو در مسایل مختلفِ موضوع امامت، تأثیراتی داشته است كه گاه با تفسیری عجولانه و نادرست، صدوق را به عنوان چهره‌ای تقصیری معرفی می‌كند.
در‌مجموع می‌توان ادعا كرد؛ گرچه میان روش و اندیشه‌های كلامی شیخ‌صدوق با روش و محتوای اندیشه كلامی متكلمان بغداد اختلافات قابل ملاحظه‌ای وجود دارد؛ اما می‌توان كلام شیخ‌صدوق را حلقه واسطی میان اندیشۀ محدثان قم و تحولات پدید آمده از سوی شیخ‌مفید در بغداد دانست.
شیخ‌صدوق در باب معرفت‌شناسی معتقد به معرفت فطری است و شناخت خداوند را نیز اكتسابی نمی‌داند. در حوزۀ هستی‌شناسی معتقد به عالم ذر است و از نظر او انسان‌ها در این عالم به ربوبیت خداوند اقرار كرده‌اند. او معتقد به سهو النبی است و عدم اعتقاد به آن را نوعی غلو می‌شمارد. او معتقد به خلق تقدیری افعال انسان‌ها توسط خداوند است.