|
شنبه 20 آذر 1389
شرح برهان شفا
نويسنده:
تحقق و نگارش: محسن غزنويان
ناشر:
مؤسسه آموزشي و پرورشي امام خميني(ره)
ناشر اصلي:
قم
نوبت و سال انتشار:
چاپ اول 1386
چكيده:
كتاب «برهان» از دوره منطق شفاي ابن‌سينا مشتمل بر چهار مقاله و داراي چهل و يك فصل است.
توضيحات:
اين كتاب در طي دو سال يعني 1363 تا 1365 توسط استاد آية‌الله محمدتقي مصباح يزدي در مؤسسه در راه حق قم تدريس شده است. كتاب برهان بخش پنجم از منطق شيخ الرئيس(ره) و جزء چهارم از منطق ارسطو و مهمترين جزء علم منطق به شمار مي‌رود، چه اينكه اگر عقل بشر بر پله‌هاي برهان صعود نمايد و در مناهج برهاني سير كند، رفيع‌ترين درجات معرفت و بالاترين نوع دانش يعني علم يقيني و دائمي را احراز خواهد كرد. جنبة ديگر اهميت برهان، ربط وثيق آن با مباحث انتولوژيك (هستي شناسانه) و اپيستمولوژيك (معرفت شناسانه) است كه هم ارسطو و هم ابن سينا به آن توجه اكيد داشته‌اند. كتاب برهان از پيچيده‌ترين كتب منطق است و فهم مباحث آن چه در منطق ارسطو و چه در منطق شفاي ابن‌سينا نسبت به فهم مباحث ديگر از صعوبت و دشواري بيشتري برخوردار است. برهان ابن سينا مشتمل بر چهار مقاله است كه مي‌توان مقالة سوم و چهارم را به ترتيب تلخيصي از مقالات اوّل و دوّم برهان ارسطو دانست. ابن‌سينا در كتاب برهان خود از محدودة مباحث برهان ارسطو فراتر رفته، بحث‌هايي در مقولات علم النفس، طبيعيات و متافيزيك نيز آورده است. روش كتاب حاضر بدينگونه است كه در ابتدا متن عربي را آورده، سپس به ترجمه دقيق و روان آن پرداخته و در انتها آن را شرح داده است. از ويژگيهاي مهم اين شرح، نگرش نقادانه و تحليلي شارح نسبت به آراء ماتن است. براي نمونه در جلد دوّم، صفحة 358، شارح نظر ابن‌سينا دربارة برهان ابطال تسلسل را به چالش كشيده و در آن چنين مناقشه مي‌كند: «اين مطلب كه اگر دو سلسله از حيث عدد افراد نامتناهي شدند بايد متساوي باشند» قابل مناقشه است چون ممكن است يك نامتناهي با نامتناهي ديگر فرق كند. مثلاً مي‌دانيم سلسلة اعداد زوج و فرد نامتناهي است. اگر سلسلة اعداد زوج را با مجموع سلسلة زوج و فرد مقايسه كنيم، با اينكه هر دو نامتناهي‌اند، ولي سلسلة اعداد زوج كمتر از مجموع زوج و فرد است. پس اين دو نامتناهي صرفاً در وصف نامتناهي بودن متساوي‌اند ولي از حيث عدد مساوي نمي‌باشند». عنوان برخي ديگر از نقدهاي شارح به ماتن يا ديگران بدين شرح است: نقد خواجه طوسي، ص 68 – ضعف پاسخ افلاطون، ص182 – نقد و بررسي سخنان شيخ، ص324 – نقد كلام شيخ، ص367 – نقد و بررسي اقامة برهان به علم به جزئيات، ص561 – سؤال و شبهه در برهان بر جزئي، ص562 – نقد سخن بروسن، ص570. از ديگر ويژگيهاي مفيد كتاب حاضر، علاوه بر صبغة نقادي آن، ارائه مباحث به گونه‌اي كاملاً تطبيقي است به اين معنا كه شارح سعي نموده در هرجا كه لازم است، ساير ديدگاه‌اي شيخ از ديگر آثارش و همچنين آراء منطق‌دانان ديگر را به ميان آورده و از آنها در ارزيابي و فهم هر چه بهتر متن كمك بگيرد. عنوان‌هاي ذيل گواهي است روشن بر اين مدّعا: فَرقِ نظرِ خواجة طوسي و شيخ الرئيس در مسأله تقدم يا تأخر برهان و جدل، ص74- نظر علامة طوسي دربارة تعليم وتعلّم، ص81- مقايسه‌اي بين كلام شيخ و خواجه در باب بديهيات، ص113- طرح اشكال منون در منطق ارسطو و اسفار ملاصدرا، ص 183- سخن خواجه نصيرالدين طوسي در باب شرايط حدّ وسط در برهان لمّي و نيز سخن فارابي در اين زمينه و مقايسة ايندو با نظر ابن‌سينا، ص 216 و 217 – كلام بهمين‌نار در فرق بين مشروطة عامّه و ضروريه بشرط محمول، ص 367 و موارد متعدد ديگر كه در كتاب بدان‌ها اشاره شده است. لازم به ذكر است تدوين كنندة اين كتاب، با مقدمه خود و نيز با توضيحات و پاورقي‌هاي مفيد، ارجاعات متعدد، معرفي منابع تكميلي براي مطالعه بيشتر، بر غنا و دقت مباحث كتاب افزوده است. فهرست اجمالي برخي از فصول كتاب بدين‌صورت است: مقاله اول فصل اول: غرض از فن برهان. فصل دوم: مرتبه و جايگاه كتاب برهان. فصل سوم: هر تعليم و تعلّم ذهني، مسبوق به علم پيشين است. فصل چهارم: مبادي قياسات. فصل پنجم: دربارة مطالب، انواع مبادي علوم و انواع حد وسط فصل ششم: كيفيت رسيدن به مجهولات از راه معلومات. فصل هفتم: پيرامون برهان به طور مطلق و دو قسم برهان. فصل هشتم: در باب اينكه علم يقين به آنچه داراي سبب است از ناحيه سبب مي‌شود و رعايت نسبت‌هاي حدود برهان از اين جهت. فصل نهم: در باب چگونگي تبيين نسبت بين موضوع و محمول در صورتي كه سببي براي آن نباشد، و پيرامون استقراء و نتيجه آن، و درباره تجربه و حاصل آن . فصل دهم: در بيان اينكه چگونه امر أخص مي‌تواند علّت حمل أعم بر مادون أخص شود و در بيان فرق بين اجناس و مواد، و بين صور و فصول. فصل يازدهم: پيرامون مقدمات برهان از حيث تقدم. فصل دوازدهم: مبدأ برهان. مقاله دوم: فصل اول: در شناخت مبادي برهان و كليت و ضرورت آنها. فصل دوم: در محمولات ذاتيه‌اي كه در برهان شرط است. فصل سوم: در كلي بودن مقدمات برهان و در معناي اوّلي و تتميم سخن دربارة ذاتي. فصل چهارم: در اينكه چگونه ما كلي و اولي را ارائه مي‌دهيم. فصل پنجم: در تحقيق ضروري بودن و مناسبت مقدمات براهين فصل ششم: در موضوعات، مبادي و مسائل علوم. فصل هفتم: در باب اختلاف و اشتراك علوم. فصل هشتم: در باب انتقال برهان از علمي به علم ديگر. فصل نهم: تحقيق دربارة مناسبت مقدمات برهان و جدل. فصل دهم: تصور و تصديق موضوع يك علم.
|