خرداد 1392

چکیده
این رساله با عنوان تفسیر روایی سوره‌های شمس، لیل، ضحی و انشراح بر پایۀ روایات اهل بیت (علیهم السلام) است.  پژوهش و جستجو برای بازشناسی و دست یابی احادیث تفسیری، به اندازه اهمیتِ فهم حقیقت کلام الهی حایز اهمیت است. هدف از ارائه ی این تحقیق دستیابی به صحیح ترین تفسیر سوره‌های مورد نظر با توجه به روایات معصومین، با هدف تأکید و اهمیّت بخشی به نقشی که روایات در فهم و تفسیر قرآن می‌توانند ایفا کنند است.
روشی که در این تحقیق به کار رفته؛ گردآوری، تحلیل و تبیین مفاد روایات تفسیری اهل بیت (علیهم السلام) برگرفته از تفسیرهای روایی شیعه، و روایات تفسیری منسوب به پیامبر اکرم و معصومین (علیهم السلام) از تفسیر "الدر‌المنثور" با هدف شناخت مفهوم و تفسیر آیات سوره¬های شمس، لیل، ضحی و انشراح است.
هر روایتی که به گونه ای به تبیین مفاد آیات بینجامد، حتی اگر در آن هیچ اشاره ای به آیه نشده روایت تفسیری است. لذا در این تحقیق از روایاتی هم که در آن به آیه اشاره نشده ولی مرتبط با مضمون آیه است برای فهم بهتر آیه بهره گرفته ایم. تحقیق مذبور دارای دو دامنۀ قرآنی و روایی است که دامنۀ قرآنی آن طایفه‌های آیات در تفسیر المیزان، با انتخاب چهار سوره از قرآن است و دامنۀ روایی آن مجموعه روایات تفسیری اهل بیت(علیهم السلام) از تفاسیر مأثور البرهان، نورالثقلین، الصافی و قمی و روایات تفسیری معصومین(علیهم السلام) در الدرالمنثور از تفاسیر مأثور اهل سنت است. در این تحقیق هر سوره یک بخش را به خود اختصاص داده است و مطالب آن در سه فصل به بیان مفاد ظاهری آیات و روایات تفسیری به همراه تحلیل روایات و هم چنین گونه‌شناسی روایات تفسیری و بیان پیام‌های هدایت بخش آیات و روایات پرداخته شده است. البته قبل از بخش اول چارچوب کلی تحقیق، تحت عنوان کلیات و مفاهیم تدوین و آورده شده است. اولین بخش این تحقیق را سورۀ شمس به خود اختصاص داده است. آیات این سوره در مورد نشانه‏های قدرت الهی و بیان عظمت، اهمیت و کثرت منافع آنها بوده، این مطلب را گوشزد می¬کند که اگر انسان بخواهد رستگار شود، باید باطن خود را تزکیه کند و گرنه از سعادت و رستگاری محروم می¬ماند. روایات این سوره هم با ذکر مصادیقی برای نشانه¬های الهی به تفسیر آیات پرداخته¬اند. سورۀ بعدی "لیل" است، مباحث مطرح شده در این سوره با محوریت نجات متقیان انفاق کننده و عذاب مکذبان بخیل است، در روایات هم به ذکر مصادیقی برای این متقیان و مکذبان پرداخته است.
آیات سورۀ "ضحی" به نعماتی که خدا به پیغمبرش عطا کرده اشاره می کند و در ضمن آن گذشتۀ زندگانی پیامبر (صلی الله علیه و آله) را در نظر او مجسم می‏سازد، لذا درآخرین آیات به او دستور می‏دهد که با یتیمان و مستمندان مهربانی کند و نعمت¬های الهی را بازگو نماید. روایات شرح دهندۀ ذیل این آیات هم بر بیان موضوعاتی هم¬چون ذکر مواردی تحت عنوان نعمت¬های الهی و به یاد این نعم بودن و اظهار آنها پرداخته¬اند. آیات سورۀ "انشراح" بر سه محور دور می‏زند: یکی به بیان نعمتهای سه‏گانه شرح صدر، فرو نهادن سنگینی بار نبوت و بالا بردن نام حضرت که هر سه جنبه معنوی دارد اشاره دارد و دیگر بشارت به پیامبراکرم (صلی الله علیه و آله) از نظر برطرف شدن مشکلات دعوت او در آینده و دیگر توجه به خداوند یگانه و تحریض و ترغیب به عبادت و نیایش است. مهمترین موضوعی که در روایات این سوره مطرح شده، پرداختن به امر نصب و بیان ولایت حضرت علی (علیه السلام) به عنوان مهمترین مصداق این امر است، البته موضوعات دیگری هم چون سبب شرح صدر پیامبر (صلی الله علیه و آله)، نشانه های شرح صدر و نمونه های رفعت نام حضرت هم در کنار بقیۀ مطالب ذکر شده است.

کلید واژه: شمس، لیل، ضحی، انشراح، اهل بیت، تفسیر روایی، روایت تفسیری.