عنوان پایان نامه
بررسی تطبیقی مسأله بداء در مدرسه کوفه و بغداد
استاد راهنما
حجه الاسلام و المسلمین محمد تقی سبحانی
استاد مشاور
حجه الاسلام و المسلمین سید محمدکاظم طباطبایی
دانشجو
یوسف مکتوبیان

اسفند 1390

چکیده:
پژوهش حاضر به بررسی تطبیقی مسأله بداء در دو مدرسه کوفه و بغداد می پردازد و بر آن است تا با رویکرد تاریخی بین این دو مدرسه مهم شیعه که اندیشه های آنها از قرن دوم تا پنجم بر افکار جامعه تشیع حکم فرما بود مقایسه ای انجام دهد. در سراسر این تحقیق و در گزارش هر دو مدرسه، دو مسأله مهم پیگیری شده است: 1ـ جایگاه بداء در نزد اندیشمندان این دو مدرسه، 2ـ بررسی آراء این اندیشمندان درباره رابطه بداء با نسخ.
متکلمین کوفه که عمدتاً شاگردان امام باقر، امام صادق و امام موسی کاظم: هستند مستقیماً از نعمت مصاحبت با منبع وحی برخوردار بوده و دیدگاهی متناسب با دیدگاه حضرات معصومین: نسبت به جایگاه بداء داشتند به گونه ای که در بسیاری از گزارش های رسیده درباره فعالیت های کلامی آنها و هم چنین در روایاتی که خود راوی آن هستند، اعتقاد به جایگاه بداء در اراده و مشیت الهی به وضوح نمایان است؛ اما  نکته ی ویژه ای که در این مدرسه به چشم می خورد قائل بودن اندیشمندان آن به یکی بودن نسخ با بداء است. به این معنا که آنها قائل بودند که نسخ همان بداء است فلذا همان طوری که در تکوینیات اراده ی الهی تغییر کرده و اراده ی جدیدی حادث می شود، و به بداء نامگذاری می گردد در تشریعیات هم اراده الهی تغییر کرده و اراده ی جدیدی حادث شده که به نسخ نامگذاری می گردد.
و اما در مدرسه بغداد شرایط اجتماعی و جایگاه تفکرات شیعه در بین مسلمانان به گونه ی دیگری رقم خورد. متفکرین مدرسه به علت داشتن فاصله زمانی با دوران حضور ائمه: و نیز به واسطه حاکمیت تفکرات معتزله در آن دوران بر قاطبه مسلمین، تفکرات شیعه و متفکرین آن با معتزله و دیگر تفکرات مطرح در آن دوران در رقابتی تنگاتنگ به سر می بردند. از این روی اندیشمندان در مدرسه بغداد که مهم ترین آنها مرحوم شیخ مفید، سید مرتضی و شیخ طوسی هستند، تمام تلاش خود را به کار می گرفتند تا در عین تبیین و دفاع از آموزه های آن(نقل ها و گزارشات رسیده از ائمه:)به گونه ای با تفکرات حاکم تعامل برقرار نموده و عقلانی بودن آموزه های تشیع را در مباحث ومناظرات خود اثبات و تبیین نمایند. همین امر باعث شد آنها دیدگاه خود در باب بداء را به گونه ای تبیین و مطرح کنند که متناسب با زبان علمی آن دوره باشد. به عبارت دیگر، آنان معتقد به اصل نظریه ی بداء بودند لکن بداء را به معنای ظهور از طرف خداوند می دانستند. و در رابطه بداء با نسخ هم معتقد بودند که بداء همان نسخ است؛ یعنی همان طوری که نسخ در تشریعیات بوده و به معنای رفع حکم موقت می باشد، بداء هم در تکوینیات رفع اراده موقت می گردد.
ریشه های احتمالی این تفسیر حداقلی از جانب متکلمان بغدادی شیعه را این گونه می توان برشمرد: ممکن ساختن برقراری ارتباط با اندیشه های رقیب به ویژه معتزله در زمانه ی حاکمیت اندیشه ی اعتزالی و انزوای کلام شیعه، کم رنگ شدن نظریه های متکلمین نخستین (در عصر حضور) و فقدان پشتوانه های نظری کافی برای حمایت و دفاع از دیدگاه آنان، فقدان فعالیت های جدی حدیث پژوهی توسط اندیشمندان این مدرسه، پیچیدگی و دشواری نظریه های متکلمان کوفه و فقدان زمینه های مناسب در آن عصر برای بازخوانی و تشریح آنها.
تذکر این نکته به جا است که متکلمین بغداد در نوع برخورد با میراث به جای مانده از مدرسه ی کوفه رویه ای واحد نداشتند و به عنوان مثال شیخ مفید نسبت به سید مرتضی از این آموزه ها در تبیین کلامی خویش بیشتر استفاده می کرد. و به نوعی می توان گفت روش او به روش متکلمین کوفه نزدیک تر است اما سید مرتضی جدای از مظنون بودن به بسیاری از گزارش های رسیده از این مدرسه تحت عنوان عدم حجیت خبر واحد، ظاهر بسیاری از روایاتی نیز که صدور آن از جانب معصوم برای وی به اثبات رسیده بود را به خاطر هماهنگ نبودن با هندسه معرفتی مورد نظر خود تأویل می برد.
کلید واژه: بداء، مدرسه های کلامی، مدرسه کوفه، مدرسه بغداد، رابطه نسخ با بداء.