پاسخ به سؤالات و شبهات اخلاقی و تربیتی (محرم و کرونا)
1. آیا آگاه سازی افکار عمومی جامعه و مخصوصا قشر مذهبی و هیئتی نسبت به خطرات عزاداری، از مصادیق امر به معروف و نهی از منکر است؟
از جمله دستوراتی که در آموزه های اسلام بسیار مورد سفارش قرار گرفته است موضوع امر به معروف و نهی از منکر است.امر به معروف و نهى از منكر، از ضروريات دین اسلام است.
خداوند در قرآن می فرماید:
وَلْتَكُنْ مِنْكُم اُمَّةٌ يَدْعُونَ اِلَى الْخَيْرِ وَ يَأْمُرُونَ بِالمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ المُنْكَرِ وَ اُوْلئِكَ هُمُ المُفْلِحُونَ(1)
بايد جماعتى از شما باشند كه دعوت به خير كنند، امر به معروف و نهى از منكر كنند و آن ها همان رستگاران هستند.
با توجه به اینکه انسان زندگی اجتماعی دارد، حضورش خواه ناخواه وابسته به اجتماع است و از طرفی دارای روحی تأثیر پذیر است، لذا هر آنچه که می‌بیند و می‌شنود می‌تواند بر رفتار او و روحیاتش تاثیر بگذارد، بنابراین اصل امر به معروف و نهی از منکر در جهت تصحیح رفتارهای اجتماعی انسان، به دلیل تاثیر پذیری انسان ها از یکدیگر کاملا منطقی و عقلایی است چرا که این اصل می تواند خود کنترلی انسان را در اجتماع نتیجه دهد.
آنچه در دایره ی محتوای امر به معرو ف و نهی از منکر قرار می گیرد، تمام امور اجتماعی مردم از نوع پوشش و انتخاب کلمات و روش گفتار گرفته تا نوع درآمد و فعالیت های سیاسی و اقتصادی و فرهنگی و دینی است.
درباب اهمیت این موضوع در روایت آمده است «وَ مَا أَعْمَالُ الْبِرِّ كُلُّهَا وَ الْجِهَادُ فِي سبِيلِ اللَّهِ عِنْدَ الْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْيِ عَنْ الْمُنْكَرِ إِلَّا كَنَفْثَةٍ فِي بَحْرٍ لُجِّيٍّ(2) امام علی عليه السّلام می فرمایند: تمام كارهاى نيك و جهاد در راه خدا در برابر امر به معروف و نهى از منكر چيزى نيست جز به مانند انداختن آب دهان در درياى پهناور
شرایط عزاداری امسال به خاطر وجود بیماری کرونا مردم را دردایره ی امتحان و ابتلاء الهی قرار داده است.جهاد مردم در سال های گذشته حضور پررنگ و بی مثال در عزاداری های عمومی بود اما امسال به خاطر این ویروس، جهاد با کوچک کردن اجتماعات و حضور در خانه و عزاداری های خانوادگی معنا می یابد.اما متاسفانه برخی از افراد به دلیل احساسات دینی و مذهبی همچنان علاقمند به برگزاری مراسمات بزرگ و حضور در اجتماعات هستند.اگرچه احساسات آنها ریشه در عقاید دینی شان دارد اما در عین حال اسلام موج سواری بر احساسات را اجازه نمی دهد.
هرجا منکری انجام شود و یا واجبی ترک شود قطعا امر و نهی واجب و لازم می گردد.با توجه به اینکه حضور در اجتماعات بدون رعایت پروتکل‌های بهداشتی منجر به حق الناس می شود و باب تضییع حقوق دیگران را باز می کند لذا نهی از منکر و دعوت به کار صحیح بر عهده ی هر مسلمانی است. بنابراین آگاه سازی افکار عمومی جامعه و مخصوصا قشر مذهبی و هیئتی نسبت به خطرات عزاداری، از مصادیق امر به معروف و نهی از منکر محسوب می گردد.
یکی از نکات مهم در بحث امر به معروف و نهی از منکر همگانی بودن این دستور است، لذا در دایره امر و نهی، فقیر و غنی، حکومت و مردم و همچنین زن و مرد هیچ تفاوتی ندارند و در نگاه آموزه های اسلام همه در برابر این قانون یکسانند.
نکته مهم دیگر در باب امر به معروف و نهی از منکر این است که باید در ابتدا انسان امر و نهی ها را از خود و خانواده خود و اطرافیانش شروع کند و بدان پایبند باشد و در ادامه رفتارهای اجتماعی مردم را امر و نهی نماید.
اولین، مهمترین و اثرگذارترین گام در امر و نهی، تذکر دادن است، بنابراین نباید تذکر لسانی را بی فایده دانست، به شرطی که همگانی و فراگیر باشد و در عین حال با لحنی مناسب و بیانی خوش. قطعا تذکر لسانی و گفتن و بیان کردن به شرط استمرار، اثرگذار خواهد بود.
اعتراض به عملکردهای نادرست در سطح خرد و کلان، اگر با روش های صحیح استمرار یابد، هم نتیجه ی آنی دارد و شخص خطاکار در آن لحظه، دست از خطایش برمی دارد و هم نتیجه آتی خواهد داشت و در دراز مدت منجر به کاهش خطا خواهد شد.
یکی از اموری که در امر و نهی کمتر مورد توجه قرار می گیرد این است که آمران به معروف و ناهیان از منکر گاهی جایگاه خویش را در حد یک خواهش کننده و التماس کننده تنزل می دهند، باید به مرزها دقت کرد و از موضع خواهش و التماس دوری کرد و به موضع قوت و اقتدار بازگشت، منظورمان قطعا برخوردهای فیزیکی و بداخلاقی های رفتاری نیست، بلکه می توان محکم بود و با قدرت عمل کرد و با قاطعیت رفتار نمود و در عین حال مودب و خوش خلق هم بود و نکته ی آخر اینکه با توجه به خطراتی که انتقال ویروس دارد همه ی ما باید به این امر اهتمام بیشتری داشته باشیم و نهی از منکر را در این موضوع جدی بگیریم.
پی نوشت ها:
1. آل عمران/ 104.
2. نهج البلاغه، حکمت 374
2. آیا حضور در عزاداری ماه محرم منجر به حق الناس می گردد؟
انسان در نگاه دین از جایگاه والایی برخوردار است تا جایی که خداوند در قرآن می فرماید: «لَقَدْ خَلَقْنَا الْانسان فِی أَحْسَنِ تَقْوِیمٍ؛ ما انسان را در بهترین صورت و نظام آفریدیم»(1) به دلیل همین ارزشمندی انسان، در نگاه اسلام رعایت حقوق مردم بسیار مورد تاکید قرار گرفته است تا جایی که حتی خداوند متعال اگر از حق خویش هم بگذرد از حق‌الناس و حقی که مربوط به مردم است نخواهد گذشت.
حق الناس از جمله تکالیفی است که انسان در رابطه با دیگران موظف به رعایت آن می باشد و عدم رعایت آن گرفتاری انسان در دنیا و آخرت را به دنبال خواهد داشت. بنابراین هرآنچه منجر به ضرر مادی یا معنوی و یا جسمی و یا روحی به دیگران گردد در دایره ی حق الناس قرار می گیرد.اگر کسی با رفتار خود سلامتی جان و بدن افراد را به خطر اندازد مورد مجازات الهی قرار خواهد گرفت؛ چرا که حفظ جان افراد و برخوردای از حق حیات طبیعی ترین حق انسانهاست و هیچ کس نباید چنین حقی را از دیگری بگیرد.
امیرالمؤمنین(ع) نیز در این راستا فرموده است:جَعَلَ اللّهُ سُبْحانَهُ حُقُوقَ عِبادِهِ مُقَدِّمَةً لِحُقُوقِهِ فَمَنْ قامَ بِحُقُوقِ عِبادِ اللّهِ كانَ ذلِكَ مُؤَدِّيًا اِلَى اْلقِيامِ بِحُقُوقِ اللّهِ.(2)
خـداونـد مـتعال ، حقوق بندگانش را مقدمه و زمينه ساز حقوق خود قرار داده است . پس آن كه حقوق بندگان خدا را ادا نمايد، حقوق الهى را نيز ادا خواهد كرد.
هم چنین آیه ۲۸۲ سوره بقره (بلندترین آیه قرآن) نیز در مورد حق الناس بوده و خداوند در این آیات به اهمیت حق الناس تأکید داشته و انسان را نسبت به رعایت آن امر کرده است.
ویروس کرونا امسال منجر به ایجاد شرایطی شده است که حتی عزاداری ها و مناسک دینی ما را نیز تحت الشعاع قرار داده است. از یک سو مردم به دلیل عشق و ارادت فراوان به امام حسین علیه السلام خواهان برگزاری مراسمات همچون سال های گذشته اند و ازسوی دیگر امسال با شرایط خاص این ویروس روبرو هستیم.آنچه متخصصان در این امر توصیه نموده اند این است که این مراسمات باید همراه با محدودیت ها و در عین حال رعایت پروتکل های بهداشتی انجام گیرد بنابراین اگر کسی بدون توجه به این توصیه ها موجبات انتقال ویروس را به دیگران فراهم نماید قطعا دچار گناه شده و باید در برابر خداوند پاسخگو باشد.
از جمله فضاهایی که منجر به انتقال ویروس می گردد محیط های بسته است.برخی از افراد متاسفانه با دلایل واهی و گاه با بینشی متعصبانه به تشکیل و یا شرکت در تجمعات دینی و غیر دینی می پردازند و بستر انتقال ویروس را فراهم می آورند. در حالی که اینگونه تجمعات یا مستقیماً منجر به آسیب رساندن به مردم می شود و یا غیر مستقیم زمینه ی انتقال ویروس را فراهم می آورد، به همین دلیل مردم نباید با عدم توجه به توصیه ها اوضاع را خراب تر نموده و حق الناس را بر گردن خود قرار دهند.
خداوند در قرآن می فرماید: وَلَا تُلْقُوا بِأَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ(3) یعنی خود را به مهلکه و خطر در نیفکنید. با توجه به این آیه انسان مجاز نیست هر عملی که منجر به هلاکت خود و جامعه اش می شود را مرتکب گردد. در شرایط فعلی نیز رعایت بهداشت از سوی همه لازم است و هرکس نسبت به این دستورات بی تفاوت باشد در درگاه الهی مسئول است.
آنچه وظیفه ی ماست این است که به عنوان یک مسلمان و به عنوان یک انسان مومن و معتقد برای جان سایر انسان ها ارزش قائل شویم و بدانیم هرنوع کوتاهی در انجام وظیفه، حق الناس را برعهده ی ما قرار خواهد داد وجایی که پای جان در میان باشد اینقدر این حق الناس سنگین است که حتی راه جبران برای ما مسدود می گردد.لذا بر ما لازم است که برنامه‌های عبادی و دینی خود را در سایه اصول بهداشتی اجرا نماییم و همه با عملی مجاهدانه نمونه ی عینی یک شیعه ی عمل گرا باشیم.
پی نوشت ها:
1. سوره تین، آیه 4
2. شرح غررالحكم ، ج 3، ص 370.
3. سوره بقره، آیه 195
3. با توجه به شرایط کرونا چه طاعات و عباداتی از حیث ثواب می تواند ثواب عزاداری را داشته باشد؟
برای عزاداری امام حسین علیه السلام توصیه های فراوانی شده و اجر و ثواب های زیادی نیز بیان شده است. ویروس کرونا عزاداری های امسال را محدود نموده و برای آن شرایط خاصی را ایجاد کرده است.شاید بتوان گفت عزاداری امسال یکی از آزمون های مهم دینداران است تا ایمان و میزان تقیدشان به دینداری از این طریق مورد سنجش قرار گیرد.لذا توجه به دستورات بهداشتی و رعایت پروتکل ها و همچنین توجه جدی به حق الناس می تواند ما را جزء عزاداران واقعی قرار دهد و ثواب عزاداری را نیز نصیبمان نماید.
یکی از اهداف عاشورا احیای ارزش های دینی و اخلاقیست.شاید امسال فرصت مناسبی باشد تا ما از طریق تمسک به ارزش های اخلاقی و توجه به آن ها بتوانیم از ثواب عزاداران واقعی نیز بهره ببریم.
از دیگر امور سفارش شده در این ایام گریه کردن برای اباعبدالله علیهم السلام است. درست است که عزاداری ها محدود می گردد اما گریه نمودن و اظهار ارادت می تواند در خلوت و یا جلسات خانگی برقرار باشد و انسان از این طریق کمبود حضور در مراسمات بیرونی را جبران نماید.
در روایت می خوانیم: « رَحِمَ الله مَن أحیا أمرنا، یا فُضَیلُ مَن ذَکَرَنا أو ذُکِرْنا عِندَهُ، فَخَرَجَ مِن عَینِهِ مِثلُ جَناحِ الذُّبابِ غَفَر الله لَهُ ذُنُوبَهُ؛ رحمت خدا بر کسی باد که امر ما را زنده کند، ای فضیل! هرکه مارا یاد کند یا ما نزدش یاد شویم و در نتیجه از چشمش به قدر بال پشهای اشک بیرون آید، خداونــد گناهانش را بیامرزد». (1)
یکی از کارکردهای عزاداری انتقال باورهای دینی از نسلی به نسل دیگر است. جلسات کوچک و خانوادگی امسال می تواند بستر مناسبی برای این امر باشد و والدین می توانند از این فرصت کرونا بهره برده و درانتقال این عقاید به فرزندان خویش کوشا باشند تا از این طریق ثواب عزاداری را نیز کامل تر ببرند.
محزون بودن در ایام محرم امری قلبیست و منحصر به حضور در عزاداری نمی باشد لذا حفظ حالت حزن نیز می تواند ما را در صف عزاداران واقعی قرار دهد.در روایت آمده است:امام رضا(ع) به فرزند شبیب فرمود: اگر دوست داری در درجه های بلند بهشت با ما باشی، با غمگینی ما غمگین باش و با شادی ما شاد.(2)
علاوه بر آنچه ذکر شد اشک ریختن، نوحه خوانی های خانگی، اطعام فقرا، سیاه پوشیدن،احیای امر به معروف و نهی از منکر، توجه به نماز مخصوصا نماز اول وقت، شکرگزاری بر نعمت ولایت و تربیت بر اساس مکتب اهل بیت (ع)، شناخت کامل فلسفه قیام و رساندن پیام‌های عاشورا به دیگران، سلام کردن به حضرت ابا عبدالله الحسین (ع)، تسلیت‌گویی به امام عصر (عج) وبه یکدیگر،دست کشیدن از کار در روز عاشورا، مواظبت از امور شرعی، رعایت اخلاص در عمل و پرهیز جدّی از ریا و خودنمایی، اهدای کتب مفید به دیگران و ... می تواند در کسب ثواب موثر باشد.
پی نوشت:
1. وسائل الشیعه، ج10، ص392
2 .الشیعة، ج10، ص 393، ح5
4. نظر اسلام در رابطه با دینداری دیجیتال( عزاداری های مجازی) چیست؟
هدف از اقامه ی عزاداری برای معصومین علیهم السلام همسو شدن با منش و ویژگی های اخلاقی آن بزرگواران است. در واقع عزاداری حب ما به اهل البیت علیهم السلام را نشان می دهد و زنده نگهداشتن نام و یاد و راه آن ها را به ما یادآور می شود.
در نگاه اسلام اصول اولیه و کلی امور، در قرآن و روایات تعیین می شود و انطباق جزئیات بر آن امور کلی در سایه ی تحقیق و پژوهش متخصصان دینی حاصل می گردد.
عزاداری نیز دارای ضوابط و شرایطی است و تاثیرات متعدد فردی و اجتماعی به دنبال دارد.قطعا بخش مهمی از عزاداری در بعد اجتماعی آن نمود پیدا می کند. همبستگی و ایجاد اتحاد از جمله فوایدی است که در سایه ی فضای حقیقی به منصه ی ظهور می رسد.اما عزاداری در فضای مجازی نیز می تواند به نوعی فرصت یا تهدید باشد. از یک طرف خطر فردگرایی و حذف حضور فیزیکی افراد را به دنبال دارد و از سوی دیگر می تواند تاثیری آنی و همگانی در کمترین زمان را داشته باشد و با توجه به محدود نبودن به فضای جغرافیایی این تاثیرات می تواند بعد جهانی را پوشش دهد.بنابراین اگر منظور از دینداری دیجیتال رو آوردن به فضای مجازی در جهت تقویت حضور فیزیکی افراد برای شرکت در مناسک حضوری باشد، این فضا می تواند فرصت خوب تبلیغی بشمار آید، اما اگر منظور از دینداری دیجیتال محدود کردن عزاداری در فضای حقیقی و انتقال عزاداری ها از دنیای حقیقی به دنیای مجازی باشد قطعا این روش نمی تواند مطلوب واقع گردد.
از دیگر خطرات دینداری دیجیتالی صِرف، سطحی شدن باورها و عقاید است. نفس حضور در اجتماعات دینی و عزاداری های حقیقی در نگاه اسلام امری ارزشمند است، تا جایی که حتی نفس کشیدن در مجلس عزای امام حسین علیه السلام نیز ثواب تسبیح دارد.بنابراین اهداف عزاداری صرفا اهدافی فردی نیست و فضای مجازی به تنهایی پتانسیل لازم برای بروز و ظهور اهداف دینی، سیاسی و اجتماعی عزاداری را ندارد مگر اینکه به عنوان ابزاری کمک رسان به کمک فضای حقیقی آید.
5. جایگاه عقل گرایی و عاطفه گرایی در عزاداری امسال کجاست؟
آنچه به عنوان پایه ی اساسی در دین اسلام مطرح می شود عقل گراییست. ما معتقدیم مبنای دین اسلام عقل است و هرآنچه شرع بدان حکم می کند عقل نیز حکم کننده ی آن است و بالعکس.
اگرچه بخشی از دینداری توجه به عواطف و احساسات مذهبی متدینین است، اما دینداری صرفا به معنای سوار شدن بر موج عواطف و احساسات نیست.آنچه از شور و احساس و عاطفه در جریان عاشورا شاهد هستیم قبل از عاطفی بودن از پُل تعقل عبور نموده است.در واقع عاطفه گرایی در مراسمات مذهبی پیرو عقل گراییست.
رواج عواطف و احساسات و هیجانات مذهبی بدون تقویت بعد معرفتی و شناختی مانعی بزرگ در برابر دستیابی به حقیقت عاشوراست.
عاطفه گرایی، دینداری نمادین و کمّی را به نمایش می گذارد و عقل گرایی دینداری کیفی را و از آنجا که کیفیت بر کمیت رجحان دارد عقل نیز بر عواطف تقدم پذیر است.
در نگاه اسلام آنچه اصالت دارد عقل است و آموزه های دین در ظرف تعقل ارائه می شود و توجه به ظواهر و نمادها مثل عزاداری، گریه، برپایی مناسک و ... به عنوان ابزاری برای انتقال ارزش ها مورد استفاده قرار می گیرد.لذا عاطفه گرایی به تنهایی و مستقلا اصالت ندارد.
اگر عزاداری ها صرفا بر مبنای عواطف برگزار گردد دینداران از وظایف اصلی خویش باز می مانند و اینگونه به آنها القاء می شود که دین منحصر در ظواهر و عواطف است.بنابراین عاطفه گرایی افراطی می تواند نقش تعقل را در دینداری کم رنگ نماید و باید از این ناحیه دقت فراوان نمود. در نگاه دین، عواطف هرجا ظاهر شود به عنوان محرکی برای شناخت بکار گرفته می شود. بنابراین عواطف همسایه‌ی دیوار به دیوار عقل است و در تضاد با عقل نمی باشد بلکه کمک دهنده‌ی آن است.
6. وضعیت کرونا منجر می شود که ابتکارات تازه ای در عزاداری ها دیده شود مثلا ایجاد فاصله ی اجتماعی در مراسمات و ... آیا این ابتکارات فرمی، بدعت محسوب نمی شود؟
بدعت در لغت به معنای نوآوری است و در اصطلاح عبارت است از وارد کردن چیزی در دین که جزو دین نیست.بنابراین اگر انسان امری که جزء دین نیست و برخلاف شرع است را به دین نسبت دهد قطعا حرام است.شرط بدعت بودن این است که امری مخالف قرآن و سنت باشد.بدعت گذاری یا از سوی مغرضان است که با هدف ضربه زدن به دین انجام می پذیرد و یا از سوی افراد جاهل و نادان است که به گمان خود قصد خدمت به دین دارند.
پیامبر اسلام ( ص ) فرمودند: "بدترین کارها آنست که نوپدید و بی سابقه باشد . بدانید هر بدعتی گمراهی است و هر گمراهی فرجامش آتش است . " (1)حضرت امیرالمومنین(علیه السلام) نیز در نکوهش بدعت چنین می فرمایند: " هیچ بدعتی نهاده نشده مگر آنکه بدان سبب، سنتی ترک شد . از بدعت ها بپرهیزید و راه روشن را در پیش گیرید . بهترین کارها آن است که پیشینه داشته باشد و بدترین آنها آن است که نو پدید و بی سابقه باشد." (2)
در باب مراسمات گاهی نص صریح برای مراسمی وجود دارد مانند عید قربان و گاه انجام مراسمات بر مبنای اصول کلی قابل تایید است. مراسم عزاداری برای امام حسین علیه السلام نیز بر مبنای سنت پیامبر و اهل البیت علیهم السلام مورد تایید قرار گرفته منتها شیوه و شکل آن تحت تاثیر عرف جامعه و ویژگی های قومی و ملی بوده است.شیوه های عزاداری نیز تا زمانی که منجر به خلاف شرعی نگردد و برخلاف آموزه های دین نباشد بدعت نبوده و اشکالی ندارد. اینکه امسال مجبوریم به خاطر ویروس کرونا ظاهر عزاداری ها را به شکلی تعبیه نماییم که کمترین آسیب از حیث انتقال ویروس وجود داشته باشد بدعت و نوآوری در دین محسوب نمی گردد. رعایت فاصله ی اجتماعی و یا پایبند بودن به پروتکل های بهداشتی خودبخود بدعت محسوب نمی گردد اما اگر به این بهانه بخواهیم دست به کارهای غیرمعقول بزنیم ممکن است دچار بدعت هم شویم.توجه به امور بهداشتی و تغییر شیوه های عزاداری به گونه ای که امور بهداشتی درآن بیشتر و بهتر رعایت گردد در واقع مبنایی عقلانی دارد و در جهت حفظ جان که واجب است انجام می پذیرد در حالی که بدعت ها همواره بر مبانی غیر عقلی استوار است.
پی نوشت ها:
1.امالی شیخ مفید، ص188 ، اصول کافی ج1 ، ص57
2.میزان الحکمه،ج1،ص 453
7. برخی از اساتید توصیه کرده اند که امسال به جای عزادارای در ایام محرم به مطالعه درباره ی عاشورا و محرم بپردازیم. آیا این توصیه متناسب با نظر دین است؟
یکی از نکاتی که همواره باید به آن دقت نمود این است که در باب محرم و عزاداری برای ابا عبدالله از نگاه های افراطی و تفریطی بپرهیزیم. معرفتی که قرار است نتیجه ی عشق به اباعبدالله باشد محصول شور و شعور حسینی است.در واقع عزادار واقعی برای پرواز در آسمان معنویت نیازمند دو بال شور و شعور است که توجه به یکی و حذف دیگری پرواز را ممکن نمی سازد.
شور حسینی به واسطه ی عزاداری جان می گیرد و به همین دلیل عزاداری و گریه ی بر اباعبدالله بسیار مورد سفارش قرار گرفته است.چنانچه در روایت آمده است:
امام صادق (علیه‌السّلام) فرمودند:کلُّ الجَزَعِ وَالبُکاءِ مَکروهٌ، سِوَی الجَزَعِ وَالبُکاءِ عَلَی الحُسَینِ(ع)، فَإِنَّهُ فیهِ مَأجورٌ.(1)
هر بی تابی و گریه ای ناپسند است، جز بی تابی و گریه بر حسین(ع) که پاداش هم دارد.
اما از سوی دیگر صرف پرداختن به عزاداری بدون کسب معرفت حقیقی نسبت به امام حسین علیه السلام لطفی ندارد. لذا مطالعه درباره ی عاشورا و قیام امام حسین می تواند در تقویت شعور حسینی ما موثر باشد اما در عین حال نباید مطالعه را جایگزین عزادارای نمود. در واقع هر کدام از این امور در جایگاه خود ارزشمند و لازم است و نمی تواند جایگزین دیگری شود و یکی را به بهانه ی دیگری تضعیف نمود.
شعور حسینی برگرفته از آگاهی و شناخت است و شور حسینی این آگاهی و شناخت را به منصه ی ظهور می رساند.برای فطرت نیز هم معرفت فطری وجود دارد و هم گرایش فطری بنابراین مطالعه و بالابردن شناخت می تواند معرفت فطری را تقویت نماید و عزاداری، گرایش فطری را تنظیم کند. شور و شعور حسینی در طول یکدیگرند نه در عرض یکدیگر که بخواهیم یکی را جایگزین دیگری کنیم بلکه دو مفهوم جداگانه ای هستند که متمم و مکمل هم می باشند.
پی نوشت:
1. الأمالی للطوسی، ص ۱۶۲، ح ۲۶۸؛ بحار الأنوار، ج ۴۴، ص ۲۸۰، ح ۹.
8. آیا شعار هر خانه یک حسینیه به نفع مکتب حسینی است یا منجر به انزوا کشیدن عاشورا می گردد؟
ماه محرم برای ما شیعیان نه فقط یک اتفاق تاریخی بلکه بخشی از هویت شیعی ماست و اقامه ی عزا در این ماه، سنتی دیرینه است برای اعلام مرز حب و بغض دینیمان. عزاداری در این ماه نوعی اعلام نگرش دینی و سیاسی است و بدین معناست که شیعه هرگز زیر بار ظلم نخواهد رفت و به همین دلیل هر روز را عاشورا و هر سرزمین را کربلا می دانیم.
متاسفانه امسال ویروس کرونا شرایط عزاداری به شیوه ی سال های گذشته را سخت نموده و محدودیت هایی را ایجاد کرده است.با توجه به این شرایط از یک سو از اجتماعات برحذر شده ایم و از سوی دیگر نمی خواهیم به مناسک عزاداری لطمه ای بخورد چرا که اسلام به واسطه ی زنده نگه داشتن این قیام پایدار است.
اما نکته ای که نباید از آن غفلت کرد این است که اولا در نگاه اسلام هیچ بن بستی برای هیچ امری وجود ندارد و دین اسلام متناسب با شرایط سخت و آسان دستورات خود را همسو با عقل سلیم و هم جهت با فطرت به تابعان خویش ارائه می دهد و ثانیا شرایط و مقتضیات زمان گاهی به گونه ای است که ما مجبوریم از شیوه هایی متفاوت با شیوه های گذشته اما در عین حال منطبق بر دین بهره ببریم.
در ادوار گذشته بعضا شرایط تاریخی به گونه ای بوده که شیعیان به دلیل عدم شرایط مناسب برای عزاداری اجتماعی، مجبور به عز اداری های فردی و خانوادگی می شدند هرچند سالهاست این شیوه به دلیل شرایط مساعد و به برکت انقلاب در کشور ما به طور خاص اجرا نشده، اما امسال ویروس کرونا ما را با شرایط خاصی روبرو کرده است. درست است که از حیث سیاسی و حکومتی مانعی بر عزاداری اجتماعی نیست، اما امسال با موضوعی اجتماعی و اخلاقی و فقهی روبرو هستیم و این موضوع می تواند محکی برای تعیین میزان اعتقاد ما باشد. عزادار واقعی امام حسین(علیه السلام) کسی است که همواره اخلاق، رفتار و کردارش حسینی باشد و گویا امسال نماد یک عزادار واقعی با تقویت عزاداری های فردی و خانوادگی شناخته می شود.
عاشورا زمانی به انزوا کشیده می شود که روح یک اجتماع بویی از منش امام حسین علیه السلام نبرده باشد.بنابراین چه بسا ممکن است انسان هر ساله عزادار باشد و در اجتماعات نیز شرکت کند اما مشی او حسینی نباشد و از این طریق حقیقت عاشورا را منزوی نماید و چه بسا انسان از طریق تمسک بر شعار هر خانه یک حسینیه بساط معنویت را در بستر خانه ی خویش فراهم کند و اینچنین از سرسپردگی خویش به امام حسین علیه السلام پرده بردارد.
نکته ی دیگر اینکه حذف عزاداری ممکن است منجر به انزوا کشیدن عاشورا گردد اما تغییر شیوه ی عزاداری و محدود کردن آن ، آن هم به حکم عقل سلیم هرگز منجر به انزوای عاشورا نخواهد شد. مرحوم صدوق در کتاب ثواب الاعمال از حضرت امام سجاد عليه السلام روايت مي‌کند:
«أيما مؤمن من دمعت عيناه لقتل الحسين عليه السلام حتى تسيل على خده بوأه الله تعالى بها في الجنة غرفا يسكنها أحقابا وأيما مؤمن دمعت عيناه حتى تسيل على خديه فيما مسنا من الأذى من عدونا في الدنيا بوأه الله منزل صدق، وأيما مؤمن مسه أذى فينا فدمعت عيناه حتى تسيل على خده من مضاضة أو أذى فينا صرف الله من وجهه الأذى وآمنه يوم القيامة من سخط النار.»
«هر مؤمني که بخاطر شهادت امام حسين عليه السلام چشمانش اشک آلود شود، تا اينکه اشکش بر گونه اش جاري شود، خداي تعالي در بهشت جايگاهي عنايت مي‌کند که مدتهاي طولاني در آن ساکن خواهد بود. و هر مؤمني که بخاطر اذيت هايي که از جانب دشمنان ما به ما رسيده، از چشمانش بر گونه‌هايش اشکي جاري گردد، خداوند جايگاه مناسب و نيکو به او عنايت مي‌کند و هر مومني که در راه ما (اهل بيت) آزاري ببيند و چشمانش اشک آلود شود و اشکهايش بر گونه‌هايش جاري شود، خداوند اذيت را از او برطرف مي‌کند و در قيامت او را از عذاب آتش در امان مي‌دارد»(۱)
با توجه به روایات اقامه ی عزا برای ابا عبدالله چه در جلسات کوچک و خانوادگی و چه در اجتماعات بزرگ دارای اجر و ثوابی فراوان است و برقراری رابطه ی قلبی و عاطفی با امام حسین علیه السلام در محیط خانواده نیز می تواند منجر به زنده نگاه داشتن شعائر حسینی گردد.
پی نوشت ها:
1. صدوق، محمد بن علي ابن بابوية، متوفاي 381ق، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، ص 83، قم، منشورات رضي، دوم، 1368ش
(البته قطعا گریه‌ی بدون عمل، بهشت را تضمین نمی‌کند بلکه انسان در ابتدا باید عمل خود را تطهیر نماید و درادامه به واسطه‌ی گریه بر ابا عبدالله علیه السلام از برکات این اشک بهره‌مند گردد.)
9. چگونه می توان از ظرفیت محرم در جهت مبارزه با کرونا بهره برد؟
ماه محرم را همه جهانیان به نام امام حسین و برپایی مجالس عزا و سوگواری برای آن امام مظلوم می شناسند. این موضوع ظاهر ماجرا و پوسته ظاهری کار به حساب می آید لکن حقیقت محرم که عزاداری ها هم در همان راستا تعریف می شوند چیز دیگری است که هر یک از متفکرین با عناوینی خاص از آن تعبیر کرده اند. در اینجا آن تعبیری که مورد پسند ما است این است که با نگاهی کارکردگرایانه اگر بخواهیم به محرم نگاه کنیم باید بگوییم که ماه محرم ماه فرهنگ سازی و بازنگری در فرهنگ و سبک زندگی است. بله،عزاداری ها و شور و هیجانات که جزء لازم و لاینفک ماه محرم است باید در راستای این هدف متعالی قرار بگیرد نه آنکه خود هدف باشند چون در این صورت از ظرفیت فوق العاده و بی نظیر محرم، استفاده کاملی نخواهد شد. ولی اگر از ظرفیت فرهنگ سازی این شب و روز ها از طریق خطبا و منابر و حتی فضای مجازی بهره گرفته شود جامعه اسلامی از آسیب های فرهنگی حداقل تا یک سال بیمه خواهد بود.
زندگی با کرونا به عنوان یک بیماری که به ناچار سبک زندگی همه مردم جهان را به چالش کشیده است، نیازمند فرهنگ سازی دارد.همچنین اگر قرار است که با آن مبارزه شود نیز باید فرهنگ عمومی را در این جهت بالا برد که ظرفیت مجالس امام حسین علیه السلام بهترین فضا را در این راستا برخوردار است چرا که هنوز برخی افراد جامعه این بیماری را دست کم و شوخی گرفته اند.
بنابراین لازم است خطبا و اهل منبر که مورد قبول مستمعین خویش هستند در بخشی از صحبت های خود به این بیماری و راهکارهای علاج آن و موضوع بهداشت عمومی اشاره نمایند. کشیده شدن پیام های بهداشتی به مجالس عزاداری اهمیت این موضوع را دوچندان خواهد نمود البته منوط بر آنکه مراقب ایجاد افکار و رفتارهای وسواس گونه در مخاطب باشیم که تبیین فواید و آثار مثبت این بیماری در کنار مضرات آن به این موضوع کمک خواهد کرد.
گردانندگان جلسات نیز سهم به سزایی در این فرهنگ سازی و مبارزه بر عهده دارند. بهترین نقشی که می توانند ایفا کنند اجرای دستورالعمل های بهداشتی است.چه زیباست که بخشی از هزینه های هیات را صرف خرید و اهدای اقلام بهداشتی نمایند و آنها را در بین عزاداران تقسیم کنند.مثلا در بدو ورود به هر یک از عزاداران ماسک اهدا شود یا به هنگام تقسیم نذری ها که قرار است هر فردی با خود به منزلش ببرد حداقل یک قلم وسیله بهداشتی مانند لوازم ضدعفونی یا دستکش بهداشتی و ... اهدا شود.
عزادار امام حسین علیه السلام نباید فراموش کند که تلاش برای رعایت توصیه‌نامه‌های سلامت و حفظ جان انسان‌ها به ویژه حفظ سلامت و جان عزاداران حسینی می‌تواند یکی از مهمترین الگوهای عرض ارادت و تسلیت عزای شهدای کربلا باشد.حفظ سلامت در باورهای دینی ما عین دیانت است و التزام به حفظ جان انسان‌ها در فقه اسلامی بر همگان واجب و لازم است بنابراین سلامت ما عین دیانت ماست.
10. راهکارهای ساماندهی نذورات محرم که توام با رعایت دستورالعمل های بهداشتی باشد چیست؟
نذری دادن بویژه نذورات غذایی در ایام محرم،امروزه به یکی از رفتارها و بلکه آیین های عزاداری تبدیل شده است.
اکنون که به سفارش شبکه بهداشت پذیرایی در عزاداری‌ها محدودیت دارد، شایسته است هزینه‌ها و نذورات مردمی در راستای خدمت به مستمندان و نیازمندان در قالب مواسات مؤمنانه، خیرات و هدایا و در اشکال مختلف در محیط‌های فقیرنشین توزیع شود. بدون تردید ثواب اینگونه اعمال نه‌تنها کمتر از پذیرایی در عزاداری سیدالشهدا نیست که شاید ارزش بالاتری هم داشته باشد.
به برکت نام و اعتبار امام حسین علیه السلام، در ایام محرم هزینه های هنگفت و قابل توجهی جهت هزینه در برنامه های محرم جمع آوری می شود که با یک مدیریت صحیح آن هم در شرایط کرونایی کنونی،بهترین استفاده را می توان از آن داشت. هر چند صرف نذورات در جهت تغذیه مردم بویژه اقشار کم درآمد یک ارزش است لکن اکنون که محدودیت هایی در این زمینه وجود دارد بسیار به جا خواهد بود که این هزینه ها توسط معتمدین مردم تجمیع گردد و در راستای منافع مردم، صرف کارهای عام المنفعه شود.
تأسیس قرض‌الحسنه، وقف، تأسیس اماکن و بناهای فرهنگی و مذهبی،خرید دستگاه های پزشکی و تجهیز درمانگاههای محلی و صدها مورد دیگر با بهره‌گیری از نذورات و نیت‌هایی که به دلیل شرایط موجود نمی‌توان انجام داد، می‌تواند میراث ماندگاری باشد که به یادگار از شرایط سخت تعزیت و عزاداری سید و سالار شهیدان (ع) به‌جای می‌ماند و برای همیشه ارادت بانیان و متولیان آن را به ساحت مقدس شهدای کربلا به نمایش خواهد گذاشت.
از جمله موارد جایگزین دیگر، پخش و توزیع پردامنه نمادهای عاشورایی، و برافراشتن پرچم‌ها و قطعات سیاه رنگ در میدان‌ها و خیابان‌ها و کوچه‌ها و دیگر فضاهای عمومی، با رعایت عدم تعرض به حرمت اموال و املاک خصوصی و مانند آن، و تبعیت از قوانین جاری در کشور است. البته مناسب است که در این نمادها، بخش‌هایی از سخنان حضرت امام حسین (علیه السلام) در نهضت بزرگ اصلاح‌طلبانه آن حضرت و شاهکارهای اشعار و متون گفته‌شده پیرامون فاجعه کربلا آورده شود. همچنین زیبا خواهد بود که همه یا بخشی از هزینه ای که خرج نذورات متداول ماه محرم می شده را با ثبت نام از افرادی که تاکنون به جهت ضعف مالی به کربلا مشرف نشده اند هزینه کنیم تا در شرایط بعد از کرونا این افراد به کربلا مشرف شوند.
11. با شوهری که به خاطر وسواس در کرونا اجازه شرکت همسرش را در مجالس روضه نمی دهد چگونه باید رفتار نمود؟
قبل از هر اقدامی باید مراقب تشدید افکار و رفتارهای وسواسی فرد مورد نظر بود و توجه داشت که جروبحث و هر اقدامی که به افزایش این افکار و رفتارها دامن بزند مضر است و کار را پیچیده تر خواهد نمود.بنابراین در گام نخست باید اقدامات کاهنده وسواس ایشان را در دستور کارتان قرار دهید. همانگونه که می دانید مهم ترین عامل تشدید کننده رفتارهای وسواسی در انسان، وجود اضطراب است به گونه ای که هر چه اضطراب فرد افزایش یابد،وسواس او نیز تشدید خواهد شد. لذا در مواجهه با این افراد باید:
1. از عوامل اضطراب آور بکاهیم و فرد را به چرخه معمولی زندگی برگردانیم. در این راستا بهتر است از فرد بخواهیم که اخبار مربوط به هشدارهای بهداشتی یا آمار تلفات و مبتلایان کرونا و امثال ذلک را از هیچ منبعی چه رادیو تلویزیون چه شبکه های اجتماعی و ... دریافت و پیگیری نکند و سعی کند به همان میزان اطلاعاتی که تاکنون کسب نموده عمل نماید.
2. به او بگویید که هر زمان احساس نمود ذهنش درگیر این افکار شده مشغول به ذکر الهی مانند خواندن سوره ناس، لا اله الا الله و ذکر «تَوَکَّلْتُ عَلَی الْحَیِّ الَّذی لایَمُوتُ وَالْحَمْدُلِلّهِ الَّذی لَمْ یَتَّخِذْ صاحِبَةً وَ لا وَلَداً وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ شَریکٌ فِی الْمُلْکِ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ وَلِیٌّ مِنَ الذُّلِّ وَ کَبِّرْهُ تَکْبیراً» شود و فکرش را مشغول افکاری غیر از افکار وسواسی نماید.
3. این افراد همانگونه که از تماس بدنی با افراد دیگر اجتناب می کنند باید از تماس کلامی و هم صحبت شدن با افرادی مانند خودشان که درگیر این افکار هستند پرهیز نمایند و با افراد مثبت اندیش و شاد و کسانی که در مورد کرونا صحبت نمی کنند ارتباط و معاشرت داشته باشند.
4. از عنصر تلقینات مثبت نباید غفلت نمود. این افراد را باید آموزش داد که مدام به خود تلقین کنند که من مبتلا به کرونا نمی شوم و اگر هم شدم خداوند مواظب بنده خودش خواهد بود.تاکید می کنیم که تلقین باورهای دینی و مذهبی و التزام عملی به آنها همیشه و به خصوص در شرایط حاضر نقش به سزایی در آرامش روانی انسان ها خواهد داشت.
اما در کنار رعایت نکات فوق به این دسته از همسران توصیه می کنیم که مراقب باشند به خاطر عزاداری و شرکت در مجالس امام حسین علیه السلام که یک امر مستحبی است،روابط خود با شوهر را مکدر نکنند و همانگونه که در بالا ذکر شد مراقب جروبحث در این زمینه باشید.
امسال با توجه به اعمال محدودیت ها در برگزاری جلسات عمومی،جلسات کم تعداد خانگی هم برپا خواهد گردید که توصیه می شود در این جلسات شرکت نمایید.همچنین به جهت اینکه از قافله ارادتمندان به سیدو سالار شهیدان عقب نمانید،سعی کنید در این ایام کارهایی به نیت آن امام شهید انجام دهید اعم از قرائت زیارت عاشورا،کمک به مستمندان،کمک مالی هرچند اندک جهت برپایی مجالس عزاداری،تهیه و اهدای ماسک به عزاداران و... نکته پایانی آنکه هرچند حضور در محافل عزاداری دارای ارزشی مضاعف است لکن در این شرایط و با توجه به موقعیتی که دارید سعی کنید از برنامه های رادیو تلویزیون و حتی برنامه های مفیدی که در قالب فضای مجازی تولید می شود استفاده لازم را ببرید.
12. آیا ثواب پرستاری از بیمار کرونایی بیشتر است یا شرکت در مجالس محرم؟
در نگاه اولیه شاید به نظر رسد که سوال فوق مربوط به پرستاران و کادر درمانی بیمارستان هاست لکن با عنایت به شیوع بیماری در سراسر کشور و نیاز بسیاری از مبتلایان به کرونا جهت طی دوره قرنطینه و درمان در خانه،موضوع پرستاری گسترده خواهد شد و اینجاست که ممکن است ارادتمندان و عاشقان امام حسین علیه السلام بین انجام امور پرستاری از بیمار کرونایی که زیر نظر اوست و رفتن به مجالس عزاداری دچار تردید شوند.
اگر دقت کنیم در اکثر مواقع تردید و تشکیک ما بین انجام دو امر کاملا متباین از یکدیگر نیست بلکه با یک مدیریت صحیح می توان همزمان دو کار را با یکدیگر انجام داد که انجام بسیاری از کارهای خیر نیز مستثنی از این قاعده نیست. بنابراین اگر بتوان هم به نحوی از بیمار کرونایی پرستاری نمود و هم در برخی مجالس عزاداری شرکت کرد باید اینگونه عمل کنیم تا از دو فیض پرستاری از بیمار و عزاداری امام حسین علیه السلام بهره مند شویم. لکن اگر تحت هیچ شرایطی این تخییر و انتخاب وجود نداشت و مجبور به پرستاری از بیمار بودیم،با توجه به ارزش بالای پرستاری از بیمار، باید به امورات فرد مریض رسیدگی نمود.
در حکایت است که دو نفر از راه دور براى انجام مناسک حج، به سوى مکه رهسپار شدند. در این سفر، وقتی براى زیارت قبر رسول خدا صلی الله علیه و آله به مدینه آمدند، یکى از آنها بیمار و در منزلى بسترى شد و همسفرش از او پرستارى کرد. روزى همسفر، به بیمار گفت: «خیلى مشتاق زیارت مرقد شریف رسول خدا صلی الله علیه و آله هستم. اجازه بده براى زیارت بروم و برگردم.» بیمار گفت: «تو یار و مونس من هستى. مرا تنها مگذار، وضع مزاجى من وخیم است. از من جدا نشو.» همسفر گفت: «برادر! ما از راه دور آمده‌ایم. دلم براى زیارت پر می‌زند. شما اجازه بدهید، زود می‌روم و برمی‌گردم.»؛ ولى بیمار که سخت به پرستار نیاز داشت، نمی‌خواست همسفرش، به زیارت برود. همسفر براى زیارت مرقد شریف رسول خدا صلی الله علیه و آله رفت و پس از زیارت به منزل امام صادق علیه السلام رفت و به حضور آن حضرت، شرفیاب شد، و قصه خود و رفیق راهش را به عرض آن حضرت رساند. امام صادق علیه السلام فرمود: «اگر تو کنار بستر دوست همسفرت بمانى و از او پرستارى کنى و مونس او باشى، در پیشگاه خداى بزرگ، بهتر از زیارت مرقد شریف رسول خدا صلی الله علیه و آله است.»(1)
پی نوشت:
1. داستان دوستان، محمد محمد اشتهارد، دفتر تبلغات، چاپ هفتم،1376ش، ج2، ص159
13. آیا با توجه به ابلاغ دستورالعمل های سختگیرانه مجالس محرم،می توان انتظار داشت که حق محرم امسال ادا شود؟
یک مسلمان شیعه با تکیه به فقه بالنده و پویا و بهره مندی از وجود علما و اسلام شناسان متبحر،در تعیین تکلیف خود برای مواجهه با شرایط مختلف، سناریوها و اقدامات مقتضی را به نمایش می گذارد.بنا نیست عزاداری محرم تعطیل شود بلکه همه دلسوختگان و عاشقان امام حسین در شرایط کنونی باید به دنبال راهکارهایی باشند تا بتوان بین برپایی عزاداری و رعایت دستورالعمل های بهداشتی توافق ایجاد نمود. لذا حق محرم زمانی ادا نخواهد شد که در شرایط کنونی و تغییر سبک زندگی مردم در بسیاری از موقعیت ها همچنان اصرار بر برپایی عزاداری ها به شیوه و روش های سالیان گذشته داشته باشیم اما اگر با پیروی از توصیه های متخصصین بهداشت و سلامت و نیز راهکارهایی که بزرگان و کارشناسان دین مطرح می کنند و نیز با بکارگیری ذوق و خلاقیت مثال زدنی ایرانی در همسویی با مقتضیات روز جلو برویم مطمئنا امسال محرمی متفاوت،به یادماندنی و اثرگذار خواهیم داشت.
در راستای ادا نمودن حق محرم همین بس که عمل به دستورالعمل‌های ماه محرم از سوی ستاد ملی مقابله با کرونا و همچنین عمل به توصیه‌های پزشکی را حجت شرعی و واجب عینی بدانیم و عمل به سفارشات پزشکی و سلامت با این فرض که در شرایط کنونی واجب است عین دیانت است و بخشی از سنت و آیین دینی و دینداری مؤمنین به شمار می‌رود. داشتن التزام به رعایت اصول بهداشتی و سلامت شکوه و عزت جامعه اسلامی را بیشتر کرده و عظمت تمسّک به فرامین الهی را در جامعه عیان خواهد ساخت.
به نظر می‌رسد فقط به فکر برگزاری بدون قید و شرط آیین‌ها و عزاداری بودن، دور از منطق است و از سوی دیگر تعطیل کردن آن و خاموش کردن این چراغ هم مخالف با حکمت الهی و مغایر عرف و عادت واره‌های اجتماعی شیعیان است.
14. آیا بیماری کرونا در کنار آسیب هایی که برای محرم داشته آثار مثبت و برکات هم داشته یا همه اش ضرر است؟
گر چه بیماری کرونا در این مدت کوتاه باعث وارد آمدن خساراتی در جامعه شده اما هیچ انسان منصف و متفکری نخواهد توانست منکر ایجاد و رویش برکات و آثار مثبت آن بشود. ماه محرم و مجالس عزاداری سیدالشهدا نیز از این قاعده مستثنی نبوده و به موازات آسیب ها، فوایدی هم در اثر کرونا بر آن مترتب شده است.ویروس منحوس اگر چه باعث این شده که تجمع های مردم برای عزاداری عموما تعطیل شود ولی آثار مثبت ویژه ای را هم دارد که در ادامه به برخی موارد اشاره می کنیم:
1. سرریز هزینه ها به سمت مواسات و همدلی مومنانه در جهت مرهم گذاشتن بر زخم های اقتصادی فقرا. هر ساله عاشقان اهلبیت به عشق امام شهیدشان مبالغ هنگفتی اعم از هزینه غذا،اداره مجالس و... خرج مجالس عزاداری می کنند که شرایط پیش رو باعث گردیده تا بخشی از هزینه ها به صورت هدفمند و در مسیر کمک به فقرا مصروف گردد.
2. عزاداری ها از آن سبک متمرکز قبلی که البته در زمان خودش مناسب هست اکنون به صورت گسترده تر و با مشارکت اکثریت مردم در همه محله ها و خانه ها با شرایط بهداشتی برگزار می شود و این خود یک برکت برای جامعه شیعه است همان برکتی که در قدیم از آن به روضه های خانگی تعبیر می گردید.
3. شکوفا شدن ذوق، خلاقیت و ابتکارات جوانان شیعه برای برپایی عزاداری به اشکال جدید بویژه در فضای مجازی که همین باعث خواهد شد انرژی بیشتری در فضای مجازی برای معرفی امام حسین علیه السلام در سرتاسر دنیا گذاشته شود.
متاسفانه فضای مجازی اکثرا در اختیار دشمن است ولی به خاطر این ویروس،سبک برگزاری مجالس عوض شده و در بسیاری موارد به صورت مجازی برگزار می شود که همین نفوذ دشمن را کمتر می کند و بهره گیری از مجالس اهل بیت به صورت مجازی کل دنیا را پر می کند و زمینه استفاده را برای همگان فراهم می آورد.
4. تلنگری است برای اصلاح رفتارهای اشتباه در عزاداری ها مانند اسراف کاری ها یا مسابقه در چشم وهمچشمی ها برای پرداختن به ظواهر هیات ها و دسته جات و ...
5. گرفته شدن بهانه از دست آن دسته افرادی که همیشه به برنامه های نذری به بهانه رسیدگی به فقرا اشکال می کردند. اکنون باید دید کدامیک از آنان مرد این راه هستند و حاضرند در این شرایط بد اقتصادی برای فقرا کاری بکنند؟ آیا آنها به راستی درد فقرا دارند یا آنکه با اصل ماجرا و نهضت امام حسین علیه السلام مخالف اند و نذری و امثال آن را بهانه قرار داده اند؟